Cấp cứu đột quỵ ngoại viện: Cơ hội lớn - Thách thức không nhỏ

Đột quỵ - nguy cơ hàng đầu, áp lực thời gian khốc liệt

Theo TS.BS Nguyễn Thành, đột quỵ là tình trạng mất chức năng thần kinh đột ngột do tổn thương mạch máu nuôi não. Đây là nguyên nhân tử vong đứng thứ hai toàn cầu. Tại Hoa Kỳ, cứ 40 giây có một bệnh nhân bị đột quỵ, và cứ 3 phút lại có một trường hợp tử vong. Trong đó, 87% là do thiếu máu não. Tại Việt Nam, năm 2021, đột quỵ là nguyên nhân tử vong hàng đầu ở cả nam lẫn nữ.

Dù Bộ Y tế đã ban hành một số quy định về chẩn đoán và xử trí đột quỵ, như quyết định số 5331, nhưng các hướng dẫn hiện tại vẫn chủ yếu tập trung cho cấp cứu trong bệnh viện. Mảng cấp cứu ngoại viện - giai đoạn then chốt quyết định “cửa sổ vàng” vẫn còn là một khoảng trống lớn.

Chuỗi cấp cứu đột quỵ: Từ lý thuyết đến thực tế

TS.BS Nguyễn Thành dẫn lại khuyến cáo của Hội Tim mạch và Hội Đột quỵ Hoa Kỳ, khẳng định chuỗi cấp cứu đột quỵ bao gồm các bước: phát hiện sớm, kích hoạt cấp cứu 115, phân loại và vận chuyển đến bệnh viện phù hợp, khám và xử trí tại khoa cấp cứu, điều trị kịp thời, và cuối cùng là chuyển vào đơn vị đột quỵ hoặc ICU. Chuỗi này được xác lập từ năm 2013 và vẫn giữ nguyên giá trị cho đến bản cập nhật năm 2019.

Tuy nhiên, trong thực tế, thời gian để bệnh nhân tại Hà Nội gọi được cấp cứu 115 sau khi xuất hiện dấu hiệu đột quỵ vẫn trung bình khoảng 30 phút. Thêm vào đó là 15 phút di chuyển của xe cấp cứu, tổng cộng khoảng 45 phút bị mất trong “giờ vàng”.

Các thang điểm nhận diện sớm như FAST, BEFAST, Cincinnati, Los Angeles, Melbourne… đều có mức độ đặc hiệu dao động từ 80-97%. Dù vậy, hiện chưa có khuyến cáo nào bắt buộc sử dụng bảng điểm cụ thể, mà theo quan điểm của báo cáo viên, nên ưu tiên những bảng điểm đơn giản, dễ nhớ và hiệu quả.

Cấp cứu đột quỵ ngoại viện hiện nay tập trung vào các bước cơ bản gồm: đảm bảo đường thở, tuần hoàn (ABC); test đường huyết; kiểm soát huyết áp; vận chuyển nhanh chóng; thông báo cho bệnh viện trước khi đến; cân nhắc tiêu sợi huyết; và hướng tới mô hình đột quỵ di động.

Đáng chú ý, việc test đường huyết đã trở thành tiêu chuẩn 100% đối với các ca nghi ngờ đột quỵ tại Trung tâm Cấp cứu 115 Hà Nội.

Kiểm soát huyết áp - bài toán nhiều ẩn số

TS.BS Nguyễn Thành cho biết, kiểm soát huyết áp ngoại viện vẫn là vấn đề gây băn khoăn trong giới cấp cứu. Mặc dù có khuyến cáo rõ ràng cho xử trí huyết áp trong viện, nhưng đối với ngoại viện, các hướng dẫn hiện vẫn còn bỏ ngỏ. Nhiều địa phương vẫn tồn tại quan điểm dân gian sai lầm như “phải hạ huyết áp rồi mới được đưa đi viện” hay “bệnh nhân đột quỵ phải nằm im, không được di chuyển”.

Trên thực tế, việc giảm huyết áp quá sớm trong cấp cứu ngoại viện có thể mang lại nguy cơ: giảm tưới máu não, tăng kích thước ổ nhồi máu, phù não thứ phát… Trong khi lợi ích như giảm phù não hay giảm thể tích khối máu tụ vẫn chưa được chứng minh rõ ràng trong môi trường ngoài bệnh viện.

Các khuyến cáo quốc tế hiện không ủng hộ việc hạ huyết áp thường quy ngoài viện. Nếu bắt buộc can thiệp, chỉ nên cân nhắc khi huyết áp tâm thu >220 mmHg, và cũng không nên giảm quá 15% trong giờ đầu.

Sử dụng tiêu sợi huyết sớm có thể giúp giảm đáng kể tỷ lệ tử vong, tàn phế và di chứng thần kinh. Tuy nhiên, việc áp dụng tiêu sợi huyết ngoại viện tại Việt Nam hiện vẫn còn nhiều rào cản: chưa thể phân biệt rõ nhồi máu hay xuất huyết não tại hiện trường; chưa có khung pháp lý đủ an toàn nếu xảy ra biến chứng; chưa có cơ chế mua và bảo quản thuốc hợp lý trên xe cấp cứu.

Đơn vị đột quỵ di động - giấc mơ trong tầm tay?

Từ năm 2008, thế giới đã triển khai xe đột quỵ di động với các trang bị như máy CT sọ não, bác sĩ cấp cứu, bác sĩ đột quỵ, bác sĩ chẩn đoán hình ảnh và điều dưỡng. Các nghiên cứu cho thấy mô hình này giúp giảm đáng kể thời gian tiêu sợi huyết và tăng hiệu quả xử trí đột quỵ.

TS.BS Nguyễn Thành nhận định, nếu triển khai được xe đột quỵ lưu động, kết quả mang lại sẽ rất tuyệt vời. Tuy nhiên, rào cản lớn nhất vẫn là chi phí: mỗi xe có thể tốn tới 2 triệu USD, chưa kể bảo trì hằng năm từ 300-500 ngàn USD. Bài toán đặt ra là: chi phí này ai chi trả? Cách thu tiền giữa nhồi máu não và xuất huyết não có giống nhau?

Việc đảm bảo nhân lực trực sẵn 24/7 cũng là một vấn đề, chưa kể đến tính công bằng giữa các khu vực, ví dụ “tại sao TPHCM có xe đột quỵ, trong khi Bạc Liêu không có?”.

AI - Trí tuệ nhân tạo, công nghệ và hy vọng

Trong bối cảnh công nghệ phát triển, sự ra đời của AI hỗ trợ đọc CT sọ não đã mở ra một chương mới cho cấp cứu ngoại viện. Hiện đã có 32 phần mềm AI từ 13 công ty ở 10 quốc gia được FDA Hoa Kỳ công nhận.

Một số phần mềm có thể đưa ra kết quả chỉ trong vài giây, với độ nhạy từ 87,8% đến gần 98%. Điều này giúp rút gọn nhân lực trên xe cấp cứu đột quỵ từ 5 người xuống còn 3, đồng thời tăng tính chính xác trong chẩn đoán.

Tuy nhiên, tại Việt Nam, thách thức vẫn là chi phí đầu tư, và đặc biệt là khung pháp lý nếu AI xảy ra sai sót. Việc đọc sai, dẫn đến chỉ định tiêu sợi huyết nhầm có thể gây hậu quả nghiêm trọng, và đặt ra câu hỏi: ai sẽ chịu trách nhiệm?

Ngoài AI, các thiết bị chẩn đoán nhỏ gọn như siêu âm Doppler xuyên sọ, chụp ảnh tương phản đốm laser… cũng đang được nghiên cứu để ứng dụng kết hợp cùng AI, tăng cường hiệu quả cấp cứu.

TS.BS Nguyễn Thành nhấn mạnh, cơ hội cho cấp cứu đột quỵ ngoại viện đang rất lớn nhờ sự phát triển của công nghệ, AI và thiết bị nhỏ gọn. Tuy nhiên, để tiến xa, cần có hướng dẫn lâm sàng từ các cơ quan quản lý chuyên môn nhằm đảm bảo triển khai hiệu quả và an toàn.

Trong thời gian chờ đợi, cấp cứu đột quỵ ngoại viện vẫn cần tập trung vào những yếu tố then chốt: Giáo dục cộng đồng để phát hiện sớm; gọi cấp cứu kịp thời; thực hiện tốt quy trình ABC; test đường huyết; kiểm soát huyết áp phù hợp; vận chuyển đến đúng địa chỉ; kết nối thông suốt trong và ngoài viện; kiểm soát chất lượng từng khâu trong chuỗi cấp cứu.

>>> Cấp cứu đột quỵ - Bài toán chưa có lời giải trọn vẹn nếu thiếu hệ thống ngoại viện chuyên biệt

>>> Trung tâm Cấp cứu 115 TPHCM: Mô hình ba lớp, vận hành đồng bộ và khát vọng mở rộng 100 trạm vệ tinh