Cấp cứu đột quỵ - Bài toán chưa có lời giải trọn vẹn nếu thiếu hệ thống ngoại viện chuyên biệt

1. Gánh nặng chất lượng sống sau đột quỵ gần như không thể cứu vãn

Tại Hội nghị Cấp cứu Ngoại viện 2025 - PGS.TS.BS Nguyễn Huy Thắng - Chủ tịch Hội Đột quỵ TPHCM cho nhấn mạnh, đột quỵ không còn là “chuyện của người già”, cũng không phải tình huống hiếm gặp. Theo Tổ chức Đột quỵ Thế giới (WSO), mỗi năm có hơn 12 triệu ca đột quỵ mới và hơn 100 triệu người đang phải sống với những di chứng nặng nề mà căn bệnh này để lại. Một thống kê đáng giật mình, cứ 4 người trưởng thành trên 25 tuổi thì có 1 người sẽ bị đột quỵ trong đời và người đó có thể là bất kỳ ai.

Tại Việt Nam, đột quỵ đang trẻ hóa nhanh và gây tử vong ở quy mô đáng báo động. Chỉ riêng năm 2021, bệnh này đã cướp đi gần 167.000 sinh mạng, chiếm gần 24% tổng số ca tử vong. Gánh nặng đột quỵ ở nước ta cao gấp đôi mức trung bình toàn cầu và cao nhất trong khu vực Đông Nam Á.

Chủ tịch Hội Đột quỵ TPHCM nhận định: “Bức tranh dịch tễ của Việt Nam không quá khác biệt so với thế giới. Các yếu tố nguy cơ chính gây đột quỵ vẫn là: tăng huyết áp (chiếm đến 71%), đái tháo đường (35-39%), rối loạn chuyển hóa lipid, hút thuốc lá và béo phì (khoảng 20%), cùng với một số bệnh lý nền như rung nhĩ…”.

Tỷ lệ tử vong sau đột quỵ dao động từ 10-15%. Nhưng con số khiến chuyên gia lo ngại hơn là: 70% bệnh nhân dù sống sót vẫn không thể trở lại công việc cũ - gánh nặng chất lượng sống gần như không thể cứu vãn.

2. 90% bệnh nhân đột quỵ đến viện bằng xe cá nhân

Điều trị đột quỵ là cuộc đua với thời gian. Chuyên gia cho biết, mỗi phút trôi qua, một bệnh nhân nhồi máu não sẽ mất đi 2 triệu tế bào thần kinh, tương đương não già đi 36 năm sau một cơn đột quỵ nặng. Tuy nhiên, tại Việt Nam, thời gian trung bình từ khi khởi phát triệu chứng đến khi nhập viện là... 303 phút - vượt xa “cửa sổ vàng” 4,5 giờ để sử dụng thuốc tiêu sợi huyết. Hệ quả là 80% bệnh nhân đến viện đã trễ giờ vàng và mất cơ hội tái tưới máu cứu não. Thậm chí, sau điều trị, có đến 82% bệnh nhân đột quỵ không được phục hồi chức năng bài bản.

Một trong những nguyên nhân then chốt là chỉ 1/10 bệnh nhân được đưa đến bệnh viện bằng xe cấp cứu có nhân viên y tế - tức paramedic. Thống kê cho thấy, chỉ có 11/63 tỉnh thành (trước khi sáp nhập) tại Việt Nam có hệ thống EMS (cấp cứu ngoại viện) vận hành đúng chuẩn. Gần 90% bệnh nhân đột quỵ vẫn đến viện bằng xe cá nhân hoặc taxi và mất đi cơ hội sống sót, phục hồi tốt chỉ vì đến trễ.

Trong khi đó, theo PGS.TS.BS Nguyễn Huy Thắng, paramedic đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong hệ thống cấp cứu hiện đại: nhận diện dấu hiệu đột quỵ tại cộng đồng, hỗ trợ sơ cứu ban đầu, đặt đường truyền, kiểm tra huyết áp - đường huyết, đồng thời kết nối sớm với trung tâm đột quỵ có khả năng xử trí tái thông mạch.

Một cuộc gọi thông báo trước của Paramedic giúp các bệnh viện kích hoạt sẵn ê-kíp can thiệp, rút ngắn quy trình cấp cứu ngay khi bệnh nhân đến nơi. Các nghiên cứu chỉ ra, nếu không có EMS, tỷ lệ tử vong 21%, có EMS nhưng không báo trước tỷ lệ tử vong 16%, nếu có cả 2 (EMS và báo trước), giảm hơn 50% tỷ lệ tử vong (chỉ còn 9%).

PGS.TS.BS Nguyễn Huy Thắng chia sẻ: “Chúng ta chưa thể làm được 100%, nhưng nếu 50-60% bệnh nhân đột quỵ được đưa đến bằng EMS, hàng ngàn mạng sống sẽ được cứu”.

3. Mạng lưới đột quỵ Việt Nam: nhiều bước tiến lớn, nhưng thiếu mắt xích ngoại viện

Trong hơn 15 năm qua, mạng lưới trung tâm đột quỵ Việt Nam đã có bước nhảy vọt, từ dưới 10 trung tâm lên hơn 130 trung tâm toàn quốc, nhiều nơi đạt chuẩn Bạc - Vàng - Kim cương của Hội Đột quỵ Thế giới. Thời gian xử trí trong viện cũng rút ngắn rõ, chỉ còn khoảng 37 phút từ lúc vào viện đến bolus rtPA.

PGS.TS.BS Nguyễn Huy Thắng dẫn cho biết, tại Bệnh viện Nhân dân 115 - trung tâm đột quỵ lớn nhất phía Nam, số bệnh nhân tăng gấp 18 lần trong 20 năm (từ 1.000 lên hơn 18.000 ca/năm). Bệnh viện tiên phong áp dụng rtPA đường tĩnh mạch từ năm 2006. Khi đó, chỉ có 9 ca/năm vì người dân chưa biết đến “cửa sổ vàng”. Đến 2018-2019, số ca tăng gần 1.000 ca/năm.

Nhưng hiện nay, số ca tiêu sợi huyết tại Bệnh viện Nhân dân 115  giảm dần. Lý do không phải là thụt lùi mà là do quá trình chuyển giao kỹ thuật cho các bệnh viện vệ tinh. Nhiều cơ sở tuyến trước nay đã có thể xử trí rtPA tại chỗ, không cần chuyển tuyến giúp điều trị kịp thời hơn.

Bệnh viện Nhân dân 115 cũng thực hiện hơn 1.600 ca lấy huyết khối bằng dụng cụ (theo thống kê năm 2024) - con số được giới chuyên môn quốc tế đánh giá là “đáng kinh ngạc”, chiếm 50% tổng số ca can thiệp ở phía Nam, 25% tổng số ca trên cả nước, vượt nhiều nước phát triển trong khu vực.

Thành công này nhờ vào mô hình “hub and spoke(s)” - Bệnh viện Nhân dân 115 là trung tâm, kết nối liên tục với các đơn vị vệ tinh như Bến Tre, Long An, Bình Dương (tên các đơn vị hành chính trước khi sáp nhập)… thông qua nhóm Zalo để hội chẩn - chuyển tuyến nhanh. Mô hình tương tự đang được triển khai ở miền Bắc và miền Trung.

Tuy nhiên, tất cả thành tựu trên mới chỉ nằm trong “bức tranh nội viện”. Điều còn thiếu và rất đáng tiếc là hệ thống cấp cứu ngoại viện chưa theo kịp. Hệ thống cấp cứu ngoại viện (EMS) gần như vắng mặt ở hầu hết các nước Đông Nam Á. Việt Nam chỉ “khá hơn một chút”, PGS Huy Thắng nói.

Để giải quyết khoảng trống “tiền viện”, PGS Huy Thắng một mô hình đã xuất hiện trong các guideline, đó là triển khai Mobile Stroke Unit (MSU) - xe cấp cứu tích hợp máy CT-Scan, xét nghiệm và truyền thuốc tiêu sợi huyết ngay trên đường. MSU không chỉ chụp CT mà còn chụp mạch máu, truyền rtPA, kết nối telemedicine để bác sĩ hội chẩn từ xa - quyết định sớm nơi tiếp nhận phù hợp nhất.

Tại Mỹ, 1/3 bệnh nhân được điều trị rtPA trong vòng 60 phút kể từ lúc khởi phát - mốc thời gian được gọi là “kim cương”. PGS Huy Thắng chia sẻ: “Tôi đã điều trị rtPA 30 năm, nhưng chưa từng có ca nào thực hiện trong 60 phút. Với MSU, điều tưởng như không thể này đã trở thành hiện thực”.

Thái Lan là quốc gia đã triển khai MSU rất thành công. PGS Thắng kỳ vọng: “Dù vẫn còn là một giấc mơ xa với Việt Nam, nhưng tôi hy vọng chỉ trong vài năm tới, đặc biệt tại TPHCM sẽ có ít nhất một bệnh viện tiên phong triển khai 2 xe mobile stroke unit. Đây không chỉ là bước tiến kỹ thuật, mà còn là biểu tượng thay đổi nhận thức cộng đồng - khi một “bệnh viện di động” xuất hiện, người dân sẽ ý thức rõ hơn về cấp cứu đột quỵ đúng cách và kịp thời”.

Cuối cùng, chuyên gia cho rằng, sau hơn 15 năm phát triển, Việt Nam đã có một đội ngũ bác sĩ, điều dưỡng chuyên ngành đột quỵ vững vàng, cùng hệ thống trung tâm điều trị ngày càng mở rộng. Nhưng nếu thiếu một hệ thống cấp cứu ngoại viện chuyên biệt, những nỗ lực trong viện sẽ vẫn là… đến sau. Bài toán cấp cứu đột quỵ sẽ không có lời giải trọn vẹn nếu không bắt đầu từ “real time”, tức là từ cộng đồng, từ paramedic, từ những phút đầu tiên trên đường đi viện.

>>> Cấp cứu đột quỵ ngoại viện: Cơ hội lớn - Thách thức không nhỏ

>>> Trung tâm Cấp cứu 115 TPHCM: Mô hình ba lớp, vận hành đồng bộ và khát vọng mở rộng 100 trạm vệ tinh