Mất người thân - nỗi đau không thể tránh, nhưng có thể chữa lành

1. Năm giai đoạn cảm xúc khi con người đối diện mất mát người thân

Thưa BS, chủ đề ngày hôm nay tuy không vui nhưng rất cần thiết. BS có thường xuyên tiếp nhận những trường hợp rơi vào khủng hoảng tâm lý sau khi mất người thân hay không, và những biểu hiện thường thấy là gì?

BS Nguyễn Trung Nguyên - Chuyên gia Tâm lý - Thần kinh trả lời:

Về mặt xã hội, mất mát người thân là nỗi đau lớn, nhưng về mặt y khoa, chúng ta gọi đó là “phản ứng tang chế” - phản ứng tâm lý của con người khi phải đối diện với sự mất mát từ người thân yêu.

Theo quy luật tâm lý học, một người trải qua phản ứng tang chế thường đi qua 5 giai đoạn cảm xúc:

1. Sốc: Khi đón nhận tin dữ, người ta rất sốc, gần như không thể tin nổi điều vừa xảy ra.

2. Chối bỏ: Sau cơn sốc, họ phủ nhận hoặc không tin vào sự thật mất mát.

3. Giận dữ: Có thể giận nguyên nhân gây ra mất mát hoặc giận chính bản thân mình vì cảm thấy chưa làm tròn trách nhiệm. Ở các khoa cấp cứu, đây là giai đoạn dễ nhận thấy nhất, khi người nhà có thể trút giận lên nhân viên y tế do chưa thể chấp nhận sự thật.

4. Buồn bã: Khi cơn giận qua đi, nỗi buồn sâu sắc xuất hiện, người ta trở nên trống rỗng, mất mát và hụt hẫng.

5. Chấp nhận: Cuối cùng, họ chấp nhận sự thật đau lòng và bắt đầu học cách thích nghi với cuộc sống không còn người thân bên cạnh.

Nếu hiểu được năm giai đoạn này, chúng ta sẽ nhìn nhận và cảm thông hơn với người đang trong khủng hoảng tâm lý sau mất mát. Đây là phản ứng bình thường của tâm lý con người, không phải bệnh lý, nhưng rất cần được chia sẻ, thấu hiểu và hỗ trợ đúng cách để họ có thể dần vượt qua nỗi đau.

2. Phản ứng buồn đau thông thường và rối loạn tang chế: Đâu là ranh giới cần hỗ trợ y tế?

Sự ra đi của người thân có thể đột ngột (như chết bất đắc kỳ tử) hoặc đã biết trước (do tuổi già, bệnh tật). Điều này tác động rất lớn đến cảm xúc của người ở lại. Có người giận dữ, khóc lóc, nhưng cũng có người cố tỏ ra bình thản. Vậy, làm sao để chúng ta phân biệt được đâu là phản ứng buồn đau thông thường, và khi nào cần hỗ trợ tâm lý về mặt y tế?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Phản ứng buồn đau là điều tự nhiên, ai cũng trải qua năm giai đoạn cảm xúc trên. Tuy nhiên, nếu một người dừng lại quá lâu ở một giai đoạn - chẳng hạn mãi chối bỏ, không tin người thân đã mất - thì đó không còn là phản ứng bình thường nữa.

Dấu hiệu ban đầu của rối loạn tang chế là khi người mất thân nhân vẫn luôn cảm giác người đó còn ở bên cạnh, kéo dài nhiều tuần hoặc vài tháng sau mất mát. Nếu không được can thiệp, những phản ứng sinh lý và hành vi sẽ dần thay đổi như mất ngủ, chán ăn, sụt cân, giảm năng lượng.

Sau đó, người này rơi vào trạng thái buông thả bản thân, không còn chăm sóc chính mình. 

Khi người đó bắt đầu “mất kết nối xã hội”, tức là không còn tương tác với thế giới xung quanh, thì đó là dấu hiệu báo động đỏ. Lúc này, họ không chỉ đơn thuần là buồn đau nữa, mà đã rơi vào rối loạn tang chế cần được hỗ trợ y tế và can thiệp tâm lý chuyên môn.

Sự thấu hiểu, quan sát và đồng hành của người thân là rất quan trọng, giúp họ từng bước vượt qua khủng hoảng và tiếp tục hành trình phục hồi tâm lý.

3. Cách giúp đỡ người thân đang chìm trong đau buồn

Việc khuyên một người đang chìm trong đau buồn, thậm chí không thiết sống hay chỉ muốn đi theo người đã mất. Vậy, ngay tại nhà, có những cách nào để người thân có thể tự chữa lành vết thương này?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Tôi đồng ý rằng việc thuyết phục một người đang đau buồn sâu sắc là vô cùng khó, đặc biệt khi họ suy kiệt thể chất, có ý nghĩ buông bỏ hoặc muốn đi theo người đã mất. Trong những trường hợp này, việc hỗ trợ tại nhà gần như không đủ, mà cần có sự can thiệp y tế và tâm lý chuyên môn.

Tuy nhiên, trước khi phải nhờ đến sự hỗ trợ của bác sĩ, người thân có thể giúp họ bằng một số cách. Trước hết là chia sẻ và đồng cảm với nỗi đau. Cảm giác đau buồn, mất mát là phản ứng tự nhiên. Điều quan trọng là đừng phủ nhận cảm xúc đó, hãy ở bên lắng nghe, chia sẻ, cảm thông với người đang đau khổ.

Sau giai đoạn chia sẻ, hãy nhẹ nhàng khuyến khích họ tham gia các hoạt động nhỏ như tập thể dục nhẹ, đi dạo, gặp gỡ người thân, hoặc tham gia các buổi trò chuyện nhóm. Không nên để họ cô lập quá lâu trong phòng kín; họ cần có không gian riêng, nhưng chỉ trong thời gian nhất định.

Hãy giúp người đang đau khổ chuyển hóa nỗi mất mát thành sự tri ân. Thay vì chìm trong đau thương, hãy gợi nhắc những ký ức đẹp, những điều mà người đã khuất mong họ tiếp tục thực hiện trong cuộc sống.

4. Tình thương và kết nối xã hội chính là “liều thuốc” quý nhất

Sự mất mát người thân quan trọng tạo ra một khoảng trống cảm xúc rất lớn. Đối với trẻ em mất cha mẹ hoặc cha mẹ mất con cái (người đầu bạc tiễn người đầu xanh), khoảng trống này rất khó lấp đầy. Chúng ta có những cách nào để khỏa lấp hoặc thu hẹp khoảng trống này, thưa BS?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Quy luật sinh - lão - bệnh - tử là điều không thể tránh khỏi, và cuộc sống luôn có những điều không may xảy ra.

Với trẻ em mất cha mẹ, khoảng trống tâm lý và cảm xúc là điều không thể tránh khỏi. Chúng ta không thể thay thế tình thương cha mẹ, nhưng có thể xoa dịu phần nào nỗi trống vắng ấy bằng tình yêu thương và sự chăm sóc cộng đồng. Ví dụ, các mạnh thường quân, tổ chức xã hội, hoặc cá nhân nhận nuôi dưỡng, chia sẻ yêu thương, giúp trẻ cảm nhận được sự an toàn và được quan tâm.

Với những người cha, người mẹ lớn tuổi mất đi con cái, nỗi đau ấy như mất đi một phần thân thể. Không ai có thể phủ định hay xóa bỏ cảm xúc này, vì vậy điều quan trọng là đồng cảm, lắng nghe và giúp họ đối diện nỗi đau một cách nhẹ nhàng. 

Tôi từng điều trị cho nhiều bố mẹ ở tuổi 50 - 60 mất đi đứa con duy nhất. Họ không thể sinh thêm con, nên nỗi đau ấy là không thể nói thành lời. Trong những trường hợp như vậy, điều trị tâm lý không phải là quên đi, mà là chuyển hóa ký ức đau thương thành động lực sống.

Cần phải giúp họ nhận ra rằng: nếu con còn sống, con cũng mong cha mẹ được vui, được khỏe, được hạnh phúc. Sự sống của họ bây giờ không chỉ vì chính họ, mà còn là niềm mong mỏi của người đã khuất.

Những người còn công việc, có anh chị em, bạn bè sẽ dễ phân tán sự chú ý, tránh chìm trong nỗi buồn. Ngược lại, với người sống cô lập, ít mối quan hệ, chỉ gắn bó với con cái, bác sĩ thường kết nối họ với các hoạt động xã hội như hội người cao tuổi, nhóm thiện nguyện, sinh hoạt cộng đồng tại địa phương. Cảm giác mình vẫn có ích, vẫn được cần đến, chính là cách tốt nhất để lấp dần khoảng trống mất mát.

Với người Việt, đời sống tâm linh cũng rất quan trọng. Những hoạt động như đi chùa, đến nhà thờ, làm việc thiện, hoặc cầu nguyện cho người đã khuất giúp họ cảm thấy cuộc sống vẫn còn ý nghĩa và giá trị.

Tóm lại, khi đối diện mất mát, tình thương và kết nối xã hội chính là “liều thuốc” quý nhất.

5. Ám ảnh bởi lời trăn trối - Làm sao vượt qua?

Câu hỏi khán giả: Chào AloBacsi! Chú của tôi bị ung thư gan giai đoạn cuối. Trước khi bệnh viện trả về quê, bố tôi có đến gặp chú lần cuối. Khi chú mất, suốt cả tuần bố cứ nhắc lại những câu nói cuối cùng của chú. Tôi biết rằng bố đang quá đau lòng. 

Xin hỏi BS, liệu có cách nào để giúp bố vượt qua nỗi đau này và ngưng bị ám ảnh bởi những lời nói cuối cùng của chú?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Tôi rất đồng cảm với câu chuyện của bạn. Khi những lời nói cuối cùng của người thân cứ quanh quẩn trong tâm trí, điều đó cho thấy bố bạn là người sống rất nặng tình cảm.

Tuy nhiên, như tôi đã chia sẻ, phản ứng tang chế luôn diễn ra theo từng giai đoạn cảm xúc và rồi cũng sẽ trôi qua khi con người dần chấp nhận thực tại rằng người thân đã ra đi.

Những lời trăn trối thường là tâm nguyện chưa hoàn thành của người mất. Nếu trong khả năng của mình, gia đình có thể giúp họ hoàn thành phần nào những mong ước ấy, đó cũng là một cách để người ở lại cảm thấy thanh thản hơn, bớt day dứt hơn.

Tuy nhiên, nếu nỗi đau kéo dài quá lâu, lặp đi lặp lại ngày này qua tháng khác, và người thân không thể bước qua cảm xúc mất mát, thì đây có thể là dấu hiệu của rối loạn tang chế hoặc rối loạn ám ảnh tâm lý.

Trong trường hợp này, gia đình cần hỗ trợ và chia sẻ nhiều hơn, tránh cáu gắt hay tỏ ra khó chịu, mà hãy lắng nghe, đồng cảm và cùng họ nói về những ký ức một cách nhẹ nhàng.

Nếu mọi nỗ lực chia sẻ đều không giúp họ thoát khỏi ám ảnh, thì cần đưa người thân đến gặp bác sĩ chuyên khoa Tâm lý - Thần kinh hoặc chuyên gia tâm lý lâm sàng. Tại đây, họ sẽ được hỗ trợ “tái cấu trúc nhận thức”, giúp thay đổi cách nhìn nhận về sự kiện đau thương. 

Chúng ta không thể thay đổi được những gì đã xảy ra, nhưng chúng ta hoàn toàn có thể thay đổi cách mình đối diện và nhìn nhận về quá khứ. Chính sự thay đổi trong nhận thức ấy sẽ quyết định, hoặc là tảng đá níu chân ta lại, hoặc là bệ phóng giúp ta đứng dậy và tiếp tục sống.

6. Điều trị nỗi đau mất mát: Không phải quên đi, mà là học cách sống cùng ký ức

Xin hỏi BS, đối với những nỗi đau mất đi người thân, rất khó hoặc không thể xóa bỏ hoàn toàn. Mục tiêu điều trị cho người ở lại là gì? Chúng ta cố gắng làm cho họ quên đi hay là sống chung với những tổn thương này một cách lành mạnh ạ?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Cố gắng khiến người ta “quên đi” là điều không nên, bởi ký ức là phần đặc biệt và độc đáo nhất của mỗi con người. Chúng ta không xóa bỏ ký ức, mà giúp họ sống cùng ký ức đó một cách lành mạnh, sao cho những ký ức ấy không còn cản trở cuộc sống hiện tại.

Tôi từng hỏi một bệnh nhân dằn vặt vì chưa kịp báo hiếu cha: “Nếu anh cứ sống trong dằn vặt như vậy, cha anh có vui không?”. Và tôi nói thêm: “Nếu tôi là cha anh, chắc chắn tôi không vui, bởi điều tôi mong nhất là con mình được hạnh phúc”.

Thực tế, người thân đã khuất luôn mong chúng ta sống tốt, trưởng thành và hạnh phúc. Khi ta cứ tự dằn vặt, không chỉ bản thân khổ mà người thân nơi xa cũng sẽ buồn.

Cuộc sống ai cũng có sai lầm, “nhân vô thập toàn”, quan trọng là biết sửa sai, biết trưởng thành. Sự trưởng thành và hạnh phúc của người ở lại chính là món quà lớn nhất dành cho người đã mất.

Sự trưởng thành và hạnh phúc của người ở lại chính là món quà lớn nhất dành cho người đã mất. 

Sau đau thương, hãy mở lòng kết nối trở lại, tham gia công việc, giao tiếp, làm việc thiện. Khi cảm xúc được san sẻ, nỗi đau sẽ dần được chuyển hóa thành năng lượng tích cực để sống tốt hơn.

7. Học cách trân trọng hiện tại và biến nỗi đau thành động lực sống

BS có lời khuyên nào muốn gửi đến quý vị khán giả đang trải qua cú sốc mất người thân không?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Thực ra, nói về việc vượt qua nỗi đau mất người thân thì rất dễ, nhưng làm được điều đó lại vô cùng khó. Tôi hiểu rõ cảm giác ấy.

Mỗi người khi đối diện với mất mát đều sẽ trải qua 5 giai đoạn cảm xúc - một quy luật đã được khoa học chứng minh. Chúng ta cần hiểu và tôn trọng cảm xúc của chính mình cũng như của người thân, đi qua từng giai đoạn một cách tự nhiên.

Nếu ai đó dừng lại quá lâu ở một giai đoạn, chẳng hạn như chối bỏ, giận dữ hoặc buồn bã thì cần có sự hỗ trợ từ người thân hoặc chuyên gia tâm lý.

Hãy trân trọng từng khoảnh khắc còn được sống và gần gũi người mình yêu thương. Khi họ không còn nữa, những ký ức đẹp chính là món quà quý giá nhất họ để lại cho ta.