Khi dopamine “điều khiển” cảm xúc và hành vi: Mặt tối của nghiện game online

1. “Nghiện game” - khi ranh giới giữa thực và ảo bị xóa nhòa

Thưa BS, khi nghe thông tin nghi phạm khai bắn 3 người vì “thực hiện nhiệm vụ trong game”, BS nghĩ đây là một dạng rối loạn gì trong chuyên ngành tâm lý - tâm thần? 

BS Nguyễn Trung Nguyên - Chuyên gia Tâm lý thần kinh trả lời:

Tôi nghĩ rằng ai trong chúng ta khi đọc tin này đều cảm thấy bàng hoàng và sốc. Cần nói rõ, bản thân việc chơi game không xấu. Nếu nó xấu, xã hội hay nhà nước đã cấm từ lâu. Ngược lại, game có mặt tích cực, giúp người chơi giải trí, giảm căng thẳng, tìm lại sự cân bằng sau những giờ làm việc mệt mỏi.

Điều khiến tôi chú ý là nghi phạm khai rằng họ “thực hiện nhiệm vụ trong game”. Game online ngày nay không chỉ là trò chơi mà còn có yếu tố tương tác, tổ chức và tác động tâm lý giữa nhiều người.

Do đó, tôi đặt ra hai nghi vấn lớn. Một là, liệu có sự thao túng tâm lý hoặc dẫn dắt có tổ chức trong môi trường game đó hay không. Hai là, nghi phạm có thể đã mắc rối loạn tâm lý - thần kinh, đặc biệt là rối loạn nghiện game hoặc hoang tưởng do chơi game quá mức.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã chính thức công nhận “rối loạn nghiện game” là một bệnh lý tâm thần từ năm 2018, với tiêu chuẩn chẩn đoán rõ ràng.

Vì vậy, cần phân biệt rạch ròi: đây là hành vi phạm tội bị dẫn dắt có chủ đích, hay là hành vi lệch lạc do rối loạn tâm thần phát sinh từ nghiện game. Điều này sẽ cần cơ quan điều tra giám định kỹ lưỡng để xác định bản chất vụ việc.

2. Khi não bộ “phản ứng thật” với phần thưởng ảo

BS có thể giải thích cơ chế nào khiến người chơi game bị mất ranh giới giữa thế giới thật và thế giới ảo, thậm chí hành động theo nhân vật trong game?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Bản chất của game là một hệ thống “thưởng - phạt” tinh vi. Các nhà phát triển game cơ chế hoạt động của não bộ, nên họ lập trình âm thanh, hình ảnh, nhân vật, cốt truyện, thử thách và phần thưởng sao cho liên tục kích hoạt sự hưng phấn, tò mò và mong muốn chinh phục của người chơi.

Khi người chơi đạt được “phần thưởng” trong game, dù chỉ là vật phẩm ảo, điểm số, hay chiến thắng trước bạn bè, não bộ vẫn phản ứng thật. Lúc này, cơ thể tiết ra dopamine - hormone mang lại cảm giác vui sướng, thỏa mãn. Nói cách khác, phần thưởng là ảo, nhưng phản ứng sinh học là thật.

Nếu chơi game đúng cách: sau giờ làm việc, trong thời gian ngắn (15 phút đến 1 tiếng), dopamine tiết ra ở mức độ vừa phải, giúp giải tỏa căng thẳng và cân bằng tinh thần. Nhưng nếu lạm dụng, người chơi sẽ bị cuốn vào việc tìm kiếm cảm giác “phần thưởng” liên tục, khiến não bộ phải tiết dopamine nhiều hơn và thường xuyên hơn. Từ đó, cơ thể hình thành thói quen lệ thuộc, luôn muốn tăng “liều” dopamine, giống như một cơ chế nghiện sinh học.

Hậu quả là người chơi bỏ nhiều giờ hơn, nạp tiền nhiều hơn, hy sinh giấc ngủ, công việc và các mối quan hệ, chỉ để duy trì cảm giác hưng phấn tạm thời mà game mang lại. Nếu thiếu kiểm soát, tình trạng này sẽ kéo dài và biến thành rối loạn hành vi, khiến người chơi sống trong thế giới ảo nhưng chịu hậu quả thật - về tâm lý, thể chất và xã hội.

3. Mất kết nối với đời thực - dấu hiệu rõ nhất của nghiện game

Có những trường hợp người trẻ thức trắng nhiều đêm, bỏ ăn, bỏ học, thậm chí co giật sau khi chơi game quá mức. Không chỉ thanh thiếu niên, hiện nay có nhiều người trưởng thành, kể cả nhân viên văn phòng, nghiện game như một cách trốn tránh stress - làm sao để nhận biết mình đang bước vào giai đoạn nguy hiểm?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Chúng ta cần hiểu rằng giữa game và đời thực có một ranh giới rất rõ ràng. Game chỉ mang tính giải trí tạm thời, còn đời thực mới là nơi chúng ta sống, học tập và làm việc.

Giống như giờ ra chơi ở trường, khi chuông báo hết giờ, ta biết mình phải trở lại lớp học. Nếu người chơi có thể dừng lại đúng lúc, cảm thấy vui vẻ, không bị ám ảnh hay thôi thúc quay lại game ngay lập tức, thì đó là chơi để giải trí lành mạnh.

Ngược lại, nếu bạn đặt mục tiêu chỉ chơi 30 phút nhưng lại kéo dài hàng giờ, không thể tự dừng lại; đến giờ ngủ vẫn không thể bỏ điện thoại hay máy tính xuống, tâm trí vẫn bị ám ảnh bởi các nhân vật, nhiệm vụ, phần thưởng trong game và đặc biệt, bắt đầu bỏ bê việc học, công việc, ăn uống, thậm chí quên chăm sóc bản thân thì đó là dấu hiệu bạn đang lệ thuộc và bước vào giai đoạn nghiện game.

Khi người chơi mất cảm giác đói, khát, buồn ngủ, chỉ còn tập trung vào game đến kiệt sức, tức là não bộ đã bị chiếm lĩnh hoàn toàn bởi cơ chế “phần thưởng dopamine”. Lúc này, ranh giới giữa thực và ảo bị xóa nhòa.

Điểm nhận biết rõ nhất của người nghiện game là “mất kết nối xã hội” - không còn tương tác với gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, cũng như đánh mất khả năng cân bằng cuộc sống thực.

4. WHO công nhận nghiện game online là một rối loạn tâm thần

Về mặt y học, nghiện game online có được xem là một bệnh lý tâm thần và có thể điều trị được không?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Từ năm 2018, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã chính thức công nhận “rối loạn nghiện game” là bệnh lý tâm thần. Điều này dựa trên nhiều nghiên cứu chứng minh việc chơi game quá mức có thể gây thay đổi cấu trúc và chức năng não bộ, tương tự như nghiện rượu hay ma túy.

Hiện nay, y học đã có những tiêu chuẩn chẩn đoán cụ thể cho rối loạn này - bao gồm mất kiểm soát hành vi chơi game, ưu tiên game hơn mọi hoạt động khác, và tiếp tục chơi dù gây hậu quả tiêu cực.

Rất tiếc là trong thực tế, đa số người bệnh không được phát hiện sớm. Cha mẹ hoặc người thân thường không đưa con đi khám khi thấy chơi game nhiều, mà chỉ khi xuất hiện các hành vi bất thường như cáu gắt, mất ngủ, ảo giác, hoặc bạo lực thì mới tìm đến bác sĩ. 

Nếu can thiệp sớm, quá trình điều trị sẽ dễ dàng và hiệu quả hơn.

5. Hệ lụy nghiện game: Suy kiệt, bỏ học, sụt cân hơn 10kg

BS có thể chia sẻ một số ca bệnh hoặc tình huống thực tế mà BS từng tiếp nhận liên quan đến hệ lụy từ nghiện game?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Trong kinh nghiệm điều trị của tôi, các trường hợp nghiện game thường đến bệnh viện không phải vì chơi game nhiều, mà vì cơ thể hoặc tâm thần đã bị tổn hại nghiêm trọng.

Khi tiếp nhận, bệnh cảnh chung thường là suy kiệt, mất ngủ, bỏ ăn, bỏ học, cơ thể gầy mòn, thiếu sức sống. Có bệnh nhân khi vào khám đã sụt hơn 10 kg so với thể trạng ban đầu, đứng không vững, mắt trũng sâu, mất ngủ kéo dài, kiệt sức hoàn toàn. Họ thường bỏ ăn, nhịn uống nhiều ngày chỉ để tiếp tục chơi game, thậm chí quên cả vệ sinh cá nhân.

Nhiều trường hợp là sinh viên sống xa gia đình, thiếu sự quan tâm sát sao của cha mẹ. Chỉ đến khi nhà trường báo cáo kết quả học tập giảm sút, bạn bè phản ánh, cha mẹ mới tìm hiểu và phát hiện con mình nghiện game nặng, lúc đó mới đưa đi khám.

6. Đồng hành để giúp con thoát khỏi thế giới ảo

Các bậc cha mẹ nên làm gì khi con không chịu rời máy chơi game, thậm chí trẻ nổi nóng, đập phá hoặc đe dọa khi bị phụ huynh ngăn cản?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Trước hết, phải khẳng định rằng chơi game không phải là xấu. Game là một hình thức giải trí giúp con người cân bằng sau căng thẳng. Vấn đề chỉ trở nên nghiêm trọng khi game bị lạm dụng, và người chơi đánh mất khả năng kiểm soát.

Khi cha mẹ cấm đoán, tắt máy, ngắt mạng đột ngột, con sẽ phản ứng dữ dội vì cảm giác bị cắt đi ‘một phần cuộc sống’ của mình. Thay vì cấm đoán hoặc phản ứng cực đoan, phụ huynh cần thay đổi cách tiếp cận - từ đối đầu sang đồng hành. 

Nghiện game không hình thành trong một ngày, mà tăng dần theo thời gian, phản ánh sự thiếu quan tâm sát sao của gia đình. Nhiều phụ huynh chỉ biết con mình chơi game quá mức khi đã có hậu quả: học sa sút, sức khỏe suy kiệt hoặc hành vi bạo lực.

Đầu tiên, cần quan sát sớm và đồng hành liên tục. Cha mẹ cần quan tâm đến sinh hoạt và đời sống tinh thần của con, không chỉ tin vào lời “con đang học bài” mà nên thực sự quan sát, trò chuyện và lắng nghe. 

Thứ hai, nên tìm hiểu nguyên nhân sâu xa. Trẻ tìm đến game không chỉ vì vui, mà nhiều khi vì áp lực học tập, cô đơn, hoặc thiếu kết nối với gia đình. Khi cha mẹ hiểu và chia sẻ, trẻ sẽ có nhiều kênh giải tỏa khác ngoài game.

Thứ ba, không cắt đứt đột ngột. Khi phát hiện con sa đà vào game, không nên tắt máy hay ngắt mạng ngay, vì điều này dễ gây phản ứng chống đối mạnh. Thay vào đó, trao đổi nhẹ nhàng, từng bước giảm thời gian chơi, tạo hoạt động thay thế và tái kết nối dần với đời thực.

7. “Chơi cùng con” để hiểu và định hướng đúng

Theo BS, có thể phòng ngừa nghiện game bằng cách thiết lập thời gian chơi, chọn loại game phù hợp, hay cần can thiệp y khoa - tư vấn tâm lý từ sớm?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời:

Game không xấu, vấn đề là cách chúng ta chơi. Game chỉ nguy hiểm khi người chơi bị lệ thuộc, đánh mất khả năng kiểm soát thời gian và ranh giới giữa “thế giới ảo” và “đời thật”.

Hiện nay, game có hai hình thức là game offline và game online. Trước đây, khi chưa có game online, người chơi chỉ cần bỏ băng vào máy, chơi một thời gian rồi lưu lại, tắt máy. Khi đó, việc kiểm soát dễ dàng hơn, khả năng nghiện cũng ít hơn.

Tuy nhiên, game online ngày nay có thêm yếu tố tương tác xã hội, người chơi có thể giao tiếp với nhiều người khác ở trong và ngoài nước. Do đó, ngoài yếu tố trò chơi, còn có một kênh giao tiếp xã hội trong game, người chơi có thể nói chuyện, kết bạn, chia sẻ câu chuyện cá nhân, và dần dần cảm thấy game là một phần cuộc sống của mình.

Chính vì vậy, người chơi dễ xảy ra hiện tượng “nhập vai”, kéo luôn cảm xúc và hành vi trong game ra ngoài đời thực. Việc này khiến nguy cơ nghiện game cao hơn nhiều so với trước đây.

Đối với phụ huynh, khi cho con chơi game online, cha mẹ nên cùng chơi với con để hiểu nội dung và mức độ phù hợp của game, xem trò chơi có lành mạnh hay chứa yếu tố độc hại. Bởi lẽ, đây là lĩnh vực công nghệ mới, ngay cả người lớn cũng chưa chắc đã hiểu hết những tác động của nó.

Khi cha mẹ chơi cùng con và hiểu trò chơi, họ có thể chia sẻ, định hướng con về cách thiết lập mối quan hệ trong và ngoài game, giúp trẻ nhận thức ranh giới giữa giải trí và đời sống thật.

Gần đây, qua một số vụ việc nghiêm trọng, chúng ta thấy có hiện tượng nhập vai và bị dẫn dắt bởi “nhiệm vụ trong game”, cho thấy người chơi có thể chuyển những hành động trong game ra ngoài đời thực.

Tuy nhiên, chúng ta không nên quá hoang mang rằng game online là xấu. Bản chất game không xấu, chỉ có cách chúng ta chơi mới là vấn đề.

8. Giữ “miễn dịch tinh thần” để chơi game là niềm vui

BS có thông điệp nào gửi đến phụ huynh và giới trẻ: làm sao để game thực sự là trò chơi giải trí lành mạnh, không trở thành “nhiệm vụ nguy hiểm” trong đời thật?

BS Nguyễn Trung Nguyên trả lời: 

Chúng ta cần nhìn rõ ranh giới giữa đời thực và thế giới trong game. Game chỉ thực sự mang tính giải trí khi chúng ta chơi xong là dừng lại, không để nó ảnh hưởng đến học tập, công việc hay các mối quan hệ ngoài đời thật.

Một người học tốt, làm việc tốt, có lối sống lành mạnh, có kết nối xã hội tích cực sẽ có “bản lĩnh miễn dịch” tốt hơn trước những cám dỗ của thế giới ảo. Tôi hay ví von rằng cơ thể chúng ta có hệ miễn dịch để chống lại bệnh tật, thì tinh thần cũng cần có một hệ miễn dịch như vậy.

Miễn dịch tinh thần ở đây là khả năng nhận biết đúng - sai, tốt - xấu, ảo - thực. Muốn có được điều đó, mỗi người phải rèn luyện và nuôi dưỡng đời sống tinh thần lành mạnh, thông qua: Ăn uống, nghỉ ngơi, tập luyện điều độ; giữ mối quan hệ xã hội tích cực, chia sẻ và giao tiếp thật với người thân, bạn bè; tránh để bản thân rơi vào trạng thái cô đơn hoặc ức chế, khiến phải tìm kiếm sự chia sẻ trong thế giới ảo.

Khi đời sống tinh thần đầy đủ, bạn không cần tìm cảm xúc trong thế giới ảo. Khi ấy, game sẽ chỉ là trò chơi giải trí - không còn là nơi trú ẩn nguy hiểm.