Từ cholesterol đến statin: Hơn một thế kỷ tìm lời giải cho bệnh tim mạch

Sự ra đời của statin - bước ngoặt điều trị bệnh tim mạch

Trên thực tế, hình ảnh tiến triển của mạch máu từ bình thường đến hình thành mảng xơ vữa, nứt vỡ gây biến cố cấp tính đã trở nên rất quen thuộc trong y học tim mạch. TS.BS Nguyễn Văn Sĩ cho biết hành trình nghiên cứu trên thế giới về cholesterol và xơ vữa động mạch đã kéo dài hơn 120 năm với nhiều cột mốc quan trọng.

Vị chuyên gia thông tin vào năm 1913, nhà khoa học Nga Nikolai Anitschkow là người đầu tiên chứng minh mối liên hệ giữa chế độ ăn giàu chất béo và xơ vữa động mạch.

Nhà khoa học đã cho thỏ ăn nhiều cholesterol và quan sát thấy tổn thương mạch tương tự xơ vữa ở người. Đây được xem là công bố đầu tiên đặt nền móng cho khái niệm cholesterol, rối loạn lipid và bệnh xơ vữa động mạch.

Sau đó, nhiều nhà khoa học khác đã mở rộng nghiên cứu. Một số công trình đạt giải Nobel khi trả lời câu hỏi: vì sao có người hầu như không ăn chất béo nhưng vẫn bị rối loạn lipid và xơ vữa? 

Từ đây, con đường chuyển hóa cholesterol nội sinh được xác định. Bên cạnh đó, nghiên cứu về thụ thể LDL-cholesterol đã giải thích cơ chế hình thành mảng xơ vữa ở bệnh nhân có đột biến gen, đồng thời làm sáng tỏ bệnh lý rối loạn lipid máu có tính gia đình.

Cột mốc quan trọng chính là nghiên cứu đoàn hệ Framingham, được triển khai từ thập niên 1940, theo dõi hàng nghìn người trong nhiều thập kỷ.

Đây là nghiên cứu đầu tiên khẳng định cholesterol toàn phần và LDL-cholesterol là yếu tố nguy cơ tim mạch, mở ra khái niệm “yếu tố nguy cơ” trong tim mạch học hiện đại.

Ở châu Á, giáo sư Akira Endo chính là người khai sinh ra kỷ nguyên statin. Từ những năm 1970, ông phát hiện các hoạt chất có khả năng ức chế men HMG-CoA reductase, từ đó làm giảm tổng hợp cholesterol.

Ban đầu, mevastatin do Akira Endo phát hiện, nhưng chưa được thương mại hóa vì vấn đề an toàn. Sau đó lovastatin mới được Merck phát triển và FDA phê duyệt (1987), mở đầu cho nhóm thuốc statin. 

Những thử nghiệm lớn như 4S (Scandinavian Simvastatin Survival Study) sau đó đã chứng minh statin không chỉ hạ cholesterol mà còn giảm rõ rệt tử vong và biến cố tim mạch.

Từ thập niên 1990 đến nay, hàng loạt nghiên cứu ngẫu nhiên có đối chứng đã củng cố vai trò trung tâm của statin trong phòng ngừa tiên phát và thứ phát bệnh tim mạch. 

Statin - trụ cột trong điều trị rối loạn lipid máu

TS.BS Nguyễn Văn Sĩ  đánh giá statin cho đến nay vẫn là trụ cột trong điều trị rối loạn lipid máu. Ngoài tác dụng hạ LDL-cholesterol, statin còn có hiệu ứng như kháng viêm, chống oxy hóa, cải thiện chức năng nội mô. 

Vị chuyên gia nhìn nhận tính an toàn đã được chứng minh qua nhiều thử nghiệm lớn, dù vẫn còn một số lo ngại như nguy cơ đái tháo đường mới mắc hoặc xuất huyết não. Tuy nhiên, lợi ích của statin vượt trội so với nguy cơ.

Tại Việt Nam, khuyến cáo điều trị gần đây đã bổ sung tiêu chí đặc thù: bệnh nhân có biến cố tái phát ≥2 lần trong vòng 2 năm được xếp vào nhóm nguy cơ rất cao, mục tiêu LDL-cholesterol <40 mg/dL. 

Vị chuyên gia cho rằng đây là bước tiến quan trọng, nhưng cũng đặt ra thách thức trong thực hành, bởi không phải bệnh nhân nào cũng đạt được mục tiêu ngay cả khi đã dùng statin liều cao.

Mặt khác, tác giả đánh giá một số bệnh nhân không dung nạp statin hoặc dùng liều tối đa nhưng vẫn không đạt mục tiêu LDL. Trong bối cảnh này, các liệu pháp bổ sung được nghiên cứu và ứng dụng, bao gồm:

Ezetimibe: ức chế hấp thu cholesterol tại ruột.

PCSK9 inhibitors (alirocumab, evolocumab): kháng thể đơn dòng làm tăng thụ thể LDL, hiệu quả mạnh nhưng chi phí cao.

Thuốc non-statin mới như bempedoic acid, inclisiran (siRNA) đang chứng minh vai trò trong các thử nghiệm lâm sàng. Đặc biệt, vaccine chống PCSK9 đang được nghiên cứu, hứa hẹn mang lại giải pháp lâu dài, an toàn và hiệu quả.

Hơn 120 năm nghiên cứu, từ thí nghiệm thô sơ trên thỏ với cholesterol, đến nay, y học đã xác định LDL-cholesterol là mục tiêu điều trị chính và statin là nền tảng không thể thay thế. 

Tuy nhiên, hành trình này chưa dừng lại. TS.BS Nguyễn Văn Sĩ  đúc kết lại vấn đề và cho biết những tiến bộ mới trong dược học sẽ tiếp tục giúp tối ưu hóa kiểm soát lipid máu, cải thiện tiên lượng và chất lượng sống cho người bệnh tim mạch.

>>> Cá thể hóa và trí tuệ nhân tạo - Xu hướng mới trong chẩn đoán, điều trị xơ vữa động mạch

>>> Nghiên cứu xơ vữa động mạch: Mở rộng sang những yếu tố nguy cơ mới nổi

>>> Người Việt ăn thiếu rau, thừa thịt đỏ và tinh bột - thói quen “tiếp tay” cho xơ vữa động mạch

>>> Gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa: Nguy cơ tử vong lớn nhất lại đến từ tim mạch