Thoái hóa khớp: từ “mòn khớp do tuổi già” đến bệnh lý viêm mạn tính của toàn bộ đơn vị khớp

Khớp hoạt dịch - một “đơn vị khớp” tinh vi, không chỉ có sụn

Theo PGS.TS.BS Lê Chí Dũng - Chủ tịch Hội đồng Khoa học Hệ thống Bệnh viện SAIGON-ITO, muốn hiểu vì sao thoái hóa khớp có thể gây đau kéo dài và dẫn đến tàn phế, cần bắt đầu từ chính cấu trúc của khớp hoạt dịch - nơi hai đầu xương gặp nhau, cho phép vận động trơn tru và chịu lực lặp lại mà vẫn giữ được độ vững.

Phó giáo sư cho biết, một khớp hoạt dịch là cả một “đơn vị khớp” gồm sụn khớp, xương dưới sụn, màng hoạt dịch, bao khớp, dây chằng, dịch khớp và hệ gân, cơ quanh khớp. Sụn khớp đóng vai trò như lớp đệm giảm ma sát nhưng lại rất “mong manh” vì không có mạch máu hay thần kinh; dinh dưỡng của sụn phụ thuộc hoàn toàn vào xương dưới sụn và dịch khớp. Khi vận động, nước trong sụn bị ép ra để bôi trơn; khi nghỉ, nước thấm ngược trở lại mang theo oxy và dưỡng chất. Do đó, vận động hợp lý chính là điều kiện sinh lý để nuôi sống sụn, chứ không phải hạn chế vận động như nhiều người lầm tưởng.

Màng hoạt dịch được ví như một “cơ quan miễn dịch” thu nhỏ, vừa sản xuất acid hyaluronic giúp bôi trơn, vừa điều hòa miễn dịch và dọn dẹp mảnh vụn trong khớp. Dịch khớp cũng giữ vai trò nuôi dưỡng và bảo vệ bề mặt sụn.

Trong quá trình lão hóa sinh lý, các cấu trúc này “già đi” nhưng vẫn giữ được cân bằng: sụn mỏng dần nhưng còn nguyên cấu trúc, xương dưới sụn dày nhẹ, màng hoạt dịch giảm tiết dịch đôi chút. Người lớn tuổi có thể hơi cứng khớp buổi sáng nhưng hiếm khi đau dữ dội hay biến dạng khớp - phản ánh sự thích nghi tự nhiên của khớp theo tuổi.

Thoái hóa khớp bệnh lý: vòng xoắn viêm, đau, phá hủy cấu trúc

Theo PGS.TS.BS Lê Chí Dũng, thoái hóa khớp bệnh lý chỉ thực sự hình thành khi ba yếu tố cộng hưởng: bất thường cơ học (quá tải, lệch trục chi, mất vững khớp…), viêm mạn tính mức độ thấp và rối loạn chuyển hóa, nội tiết. Chính sự kết hợp này làm quá trình tổng hợp, phân giải chất nền sụn mất cân bằng mạnh, đẩy khớp vào trạng thái tổn thương tiến triển.

Ở sụn khớp, tế bào sụn bị kích hoạt quá mức bởi lực nén và tín hiệu viêm, khiến collagen và proteoglycan - “bộ khung” duy trì độ đàn hồi bị phân giải nhanh hơn khả năng tái tạo. Sụn mất nước, giảm đàn hồi, nứt và tiến tới tổn thương sâu, thường bắt đầu ở vùng chịu lực như khớp gối, khớp hông rồi lan rộng.

Ở xương dưới sụn, theo vị chuyên gia, cơ thể tân tạo xương một cách bất thường, dẫn đến xơ đặc, gai xương và bọc xương dưới sụn. Phù tủy xương và tân sinh mạch xuất hiện sớm - yếu tố được chứng minh liên quan chặt chẽ với cường độ đau và tốc độ mất sụn.

Màng hoạt dịch cũng không còn ổn định như trong lão hóa sinh lý. PGS.TS.BS Lê Chí Dũng cho biết, viêm mạn tính mức độ thấp khiến tế bào màng khớp tăng sinh, tân sinh mạch máu nhiều hơn và thu hút đại thực bào, lympho bào vào khớp. Các tế bào này liên tục tiết cytokine tiền viêm (IL-1β, IL-6, TNF-α…) và enzym phân giải vào dịch khớp, làm giảm acid hyaluronic, giảm độ nhớt dịch khớp và tăng ma sát, tạo vòng xoắn viêm, thoái hóa, đau kéo dài.

Bao khớp, dây chằng và hệ gân, cơ quanh khớp theo đó cũng bị cuốn vào vòng xoắn bệnh lý. Viêm mạn tính và tải trọng bất thường gây thoái hóa sợi collagen, teo cơ và mất cân bằng lực giữa các nhóm cơ đối kháng, khiến khớp mất vững và trục chịu lực thay đổi. “Đây là lý do khiến bệnh tiến triển nhanh hơn ở những người ít vận động hoặc vận động sai cách”, PGS.TS.BS Lê Chí Dũng giải thích.

Không chỉ dừng ở tổn thương “cơ học”, hệ thần kinh, nội tiết, miễn dịch cũng góp phần làm bệnh nặng lên. Theo vị chuyên gia, trong thoái hóa khớp bệnh lý, mạch máu và sợi thần kinh tân sinh bất thường xâm nhập vào vùng sụn tổn thương, làm tăng dẫn truyền cảm giác đau. Nhiều nghiên cứu sinh thiết cho thấy mật độ sợi thần kinh cảm giác và nồng độ cytokine tiền viêm tăng cao, giải thích vì sao người bệnh đau dữ dội, đau kéo dài dù tổn thương trên phim chưa quá nặng.

Song song đó là nhạy cảm hóa trung ương - tình trạng ngưỡng đau toàn thân giảm, khiến cảm giác đau vượt mức độ tổn thương ghi nhận trên X-quang hoặc MRI. PGS.TS.BS Lê Chí Dũng cho biết, đây là lý do đau trong thoái hóa khớp bệnh lý không còn là “đau cơ học” đơn thuần, mà trở thành đau kiểu thần kinh viêm, khó kiểm soát nếu chỉ dùng thuốc giảm đau.

PGS.TS.BS Lê Chí Dũng nhấn mạnh, thoái hóa khớp là bệnh lý viêm mạn tính mức độ thấp của toàn bộ đơn vị khớp, không chỉ là “khớp mòn theo tuổi già”. Sự tương tác giữa cơ học, thần kinh, nội tiết và miễn dịch tạo thành vòng xoắn viêm, đau, phá hủy cấu trúc, dẫn đến biến dạng khớp, suy giảm vận động và đau mạn tính kéo dài. Nhận diện đúng bản chất bệnh là nền tảng để xây dựng các chiến lược điều trị tích hợp, giúp kiểm soát viêm, bảo tồn cấu trúc và chức năng khớp bền vững thay vì chỉ “giảm đau cho qua cơn”.

>>> Lời giải đa tầng cho thoái hóa khớp trong kỷ nguyên Đông - Tây y kết hợp

>>> Chưa có phương pháp “cải lão hoàn đồng” cho bệnh thoái hóa khớp

>>> Không chỉ là “hao mòn”: Đông y nhìn nhận thế nào về thoái hóa khớp?

>>> Đau trong thoái hóa khớp là một rối loạn phức tạp từ khớp đến não