Đau trong thoái hóa khớp là một rối loạn phức tạp từ khớp đến não

BS.CK2 Hoàng Quốc Nam - Trưởng khoa Nội Cơ xương khớp, Bệnh viện Thống Nhất cho biết thoái hóa khớp (OA) là căn bệnh cơ xương khớp phổ biến nhất, ảnh hưởng đến hơn 500 triệu người trên toàn cầu.

Đối với 80 - 90% bệnh nhân, cơn đau nhức ở khớp gối, háng hay cột sống là một. người bạn đồng hành” dai dẳng. Ước tính khoảng 30 - 40% người trên 65 tuổi bị đau khớp gối do thoái hóa khớp ở mức độ ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày.

Tại Mỹ, thoái hóa khớp chiếm gần 25% tổng số các trường hợp đau mạn tính không do ung thư, cho thấy mức độ ảnh hưởng sâu rộng của căn bệnh này. Cơn đau là lý do chính khiến 80% bệnh nhân tại Mỹ tìm đến sự trợ giúp y tế, nhấn mạnh vai trò trung tâm của việc quản lý đau trong điều trị.

Theo BS.CK2 Hoàng Quốc Nam, nhận thức được quy mô của vấn đề là bước đầu tiên. Bước tiếp theo và quan trọng hơn cả là đi sâu vào bản chất của cơn đau để tìm ra giải pháp điều trị hiệu quả.

Thoái hóa khớp không chỉ là bệnh của sụn

Quan niệm cũ cho rằng thoái hóa khớp chỉ đơn thuần là sự "mài mòn" của sụn khớp đã không còn chính xác. Hiểu đúng định nghĩa hiện đại về căn bệnh này là nền tảng để giải mã được cơ chế gây đau phức tạp của nó. Các tổ chức y tế hàng đầu thế giới đã đưa ra những định nghĩa toàn diện hơn.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) xem thoái hóa khớp là một tình trạng ảnh hưởng đến toàn bộ khớp, bao gồm cả các mô xung quanh. Hiệp hội Nghiên cứu Thoái hóa khớp Quốc tế (OARSI) định nghĩa đây là tình trạng phá hủy các mô và gây ra những thay đổi bất thường trong cấu trúc tế bào của khớp. Còn Hiệp hội Nghiên cứu Thoái hóa khớp Quốc tế (OARSI) định nghĩa đây là tình trạng phá hủy các mô và gây ra những thay đổi bất thường trong cấu trúc tế bào của khớp.

Điểm chung của các định nghĩa này là xem thoái hóa khớp là bệnh lý của "toàn khớp". Điều này có ý nghĩa cực kỳ quan trọng, bởi sụn khớp vốn không có dây thần kinh và không thể trực tiếp gây ra cảm giác đau. Cơn đau thực sự bắt nguồn từ các cấu trúc xung quanh bị tổn thương trong quá trình bệnh lý.

Quan điểm toàn diện này lý giải tại sao cơn đau có thể xuất hiện và tồn tại dai dẳng, từ đó mở đường cho việc phân tích sâu hơn về hành trình của tín hiệu đau trong cơ thể.

Từ kích thích tại khớp đến sự "nhạy cảm hóa" của hệ thần kinh

BS.CK2 Hoàng Quốc Nam giải thích, cơn đau trong thoái hóa khớp không phải là một cảm giác đơn lẻ mà là một quá trình sinh học phức tạp, diễn ra theo nhiều giai đoạn từ khớp (ngoại vi) đến tủy sống và não bộ (trung ương).

Vì sụn khớp không có thần kinh, tín hiệu đau ban đầu xuất phát từ các cấu trúc xung quanh nó như màng hoạt dịch, xương dưới sụn, và dây chằng. Sự kích thích này đến từ nhiều cơ chế đặc biệt và phức tạp hơn là chỉ "mài mòn" đơn thuần.

Các tổn thương lặp đi lặp lại do vận động và áp lực lên khớp không chỉ gây tổn thương cơ học mà còn kích hoạt phản ứng viêm. Các tế bào trong khớp giải phóng hóa chất trung gian gây viêm (cytokine) như IL-1β và TNF-α, trực tiếp kích hoạt các đầu dây thần kinh cảm giác.

Nồng độ NGF tăng cao trong các khớp bị thoái hóa, có tác dụng làm tăng độ nhạy cảm của các dây thần kinh, khiến chúng dễ dàng bị kích hoạt và gửi tín hiệu đau hơn.

Các tổn thương trong tủy xương ngay bên dưới lớp sụn có thể gây tăng áp lực trong xương và phù nề, trở thành một nguồn gây đau âm ỉ và dai dẳng. Quá trình lão hóa và các rối loạn chuyển hóa làm cho các mô khớp trở nên dễ bị tổn thương hơn, từ đó dễ dàng kích hoạt các con đường dẫn truyền cảm giác đau.

Tín hiệu đau từ khớp được truyền theo các dây thần kinh cảm giác về sừng sau tủy sống. Tại đây, các tế bào miễn dịch của hệ thần kinh (microglia) được hoạt hóa. Chúng giải phóng các chất trung gian, có tác dụng tăng cường và khuếch đại tín hiệu đau trước khi gửi nó lên não. Quá trình này giống như việc "vặn to âm lượng" của tín hiệu đau, khiến cảm giác đau trở nên mạnh mẽ hơn so với kích thích ban đầu.

Khi các tín hiệu đau được gửi liên tục và kéo dài, não bộ sẽ trải qua hai thay đổi quan trọng. Thứ nhất là hiện tượng "tăng cảm ở thần kinh trung ương" (central sensitization). Các tế bào thần kinh ở tủy sống và não bộ trở nên bị "nhạy cảm hóa", chúng phản ứng mạnh hơn với các kích thích và thậm chí có thể tự phát tín hiệu đau. Ở giai đoạn này, cơn đau có thể trở nên lan tỏa, dữ dội hơn và thậm chí là "tự động", không còn phụ thuộc hoàn toàn vào kích thích ban đầu từ khớp nữa.

Thứ hai, não bộ không chỉ thụ động nhận tín hiệu đau. Nó có một hệ thống điều hòa chủ động từ trên xuống (descending modulation), sử dụng các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin và noradrenaline để cố gắng kiểm soát và giảm bớt cảm giác đau. Tuy nhiên, trong tình trạng đau mạn tính, hệ thống này trở nên quá tải và hoạt động kém hiệu quả, khiến não bộ mất khả năng tự điều chỉnh cơn đau.

Đây chính là lúc cơn đau chuyển từ một triệu chứng cấp tính thành một bệnh lý mạn tính. Báo cáo viên kết luận: "Đau trong thoái hóa khớp không chỉ là viêm tại khớp mà là rối loạn phức tạp của cả hệ thần kinh cảm giác và trung ương".

Tiếp cận toàn diện, điều trị đau đa mô thức.

Bốn mục tiêu chính trong điều trị thoái hóa khớp bao gồm: giảm đau, hạn chế phá huỷ khớp tiến triển, duy trì và cải thiện khả năng vận động, cải thiện chất lượng cuộc sống. Để đạt được các mục tiêu này, chiến lược điều trị luôn bắt đầu với nền tảng vững chắc là các biện pháp không dùng thuốc, trước khi cân nhắc đến các lựa chọn dược lý.

Các chuyên gia đều nhấn mạnh rằng tập luyện, vật lý trị liệu và giảm cân (nếu thừa cân) là những biện pháp "căn bản nhất" và là nền tảng trong mọi phác đồ điều trị. Các phương pháp này không chỉ giúp giảm đau, cải thiện chức năng khớp mà còn làm chậm tiến triển của bệnh bằng cách giảm tải trọng cơ học lên khớp và tăng cường sức mạnh của các cơ hỗ trợ.

Các thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs) có hiệu quả trong việc giảm đau và viêm tại khớp. Tuy nhiên, nguyên tắc quan trọng khi sử dụng là dùng liều thấp nhất có hiệu quả trong thời gian ngắn nhất có thể để hạn chế các tác dụng phụ lên hệ tiêu hóa, tim mạch và thận.

Đối với cơn đau nặng không đáp ứng với các phương pháp khác, opioid có thể được chỉ định. Theo nguyên tắc dược lý, việc sử dụng không thường xuyên sẽ làm thuốc mất hiệu quả. Do đó, khuyến cáo là dùng đường uống, liều thấp và theo một lịch trình đều đặn để duy trì một ngưỡng điều trị ổn định, thay vì chỉ dùng khi đau nhiều.

Khi cơn đau đã chuyển sang giai đoạn mạn tính với cơ chế tăng cảm trung ương, các thuốc tác động lên hệ thần kinh sẽ phát huy vai trò. Các thuốc chống trầm cảm thế hệ mới (như duloxetine) cho thấy hiệu quả tốt, đặc biệt khi có các yếu tố đi kèm như rối loạn giấc ngủ và trầm cảm. Tuy nhiên, cần lưu ý và theo dõi chặt chẽ các tác dụng phụ ở người cao tuổi như nguy cơ té ngã.

Thay khớp được thực hiện trong giai đoạn cuối của thoái hóa khớp, khi tình trạng thoái hóa khớp trở nên nghiêm trọng và gây đau khó kiểm soát, khả năng vận động của khớp giảm hoặc mất.

BS.CK2 Hoàng Quốc Nam kết luận, đau trong thoái hóa khớp là một tình trạng đa cơ chế, phức tạp, vượt ra ngoài giới hạn của một khớp bị tổn thương. Việc điều trị hiệu quả đòi hỏi một cách tiếp cận tổng hợp, vừa giải quyết các vấn đề tại khớp, vừa điều chỉnh những rối loạn của hệ thần kinh. Quan trọng nhất, mỗi chiến lược điều trị cần được cá thể hóa để đáp ứng tốt nhất nhu cầu và tình trạng riêng biệt của từng người bệnh.