Không chỉ là “hao mòn”: Đông y nhìn nhận thế nào về thoái hóa khớp?

Theo PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay - Chủ tịch Hội Đông - Tây y kết hợp TPHCM, để hiểu được phương pháp điều trị thoái hóa khớp của y học cổ truyền (YHCT), trước hết cần nắm vững cách nền y học này định nghĩa về cấu trúc khớp và lý giải quá trình lão hóa. Đây là một cách tiếp cận mang tính hệ thống và toàn diện, có những khác biệt căn bản so với lăng kính của y học hiện đại (YHHĐ).

Trong các y văn kinh điển, YHCT không gọi là "khớp" mà dùng thuật ngữ "quan tiết". Khái niệm này mang ý nghĩa sâu sắc. "Quan" có nghĩa là cửa ải, nơi then chốt để kiểm soát sự qua lại và vận hành đóng mở. "Tiết" có nghĩa là phân đốt, phân khúc, gợi hình ảnh nơi nối kết giữa các đoạn xương, tương tự như các đốt tre. Như vậy, "quan tiết" mô tả một cấu trúc xương được phân đốt và có chức năng vận động.

Cấu trúc này được hợp thành từ 3 yếu tố chính. Cốt (xương) là phần khung cứng cốt lõi; cân (gân, dây chằng) là thành phần chịu trách nhiệm về sự co duỗi và linh hoạt; cơ nhục (cơ bắp) là phần cơ thịt bám quanh các khớp, có vai trò bảo vệ và hỗ trợ vận động.

Quá trình thoái hóa khớp được YHCT nhìn nhận là một phần không thể tách rời của quy luật lão hóa tự nhiên, quy nạp vào phạm trù "hư tổn". Sách Hoàng Đế Nội Kinh đã mô tả rất rõ quy luật này: khi tuổi cao (nữ giới từ 49 tuổi, nam giới từ 64 tuổi), tinh khí của tạng Thận bắt đầu hao tổn, khí huyết toàn thân suy giảm. Điều này dẫn đến các biểu hiện lão hóa toàn thân như tóc bạc, răng rụng, da nhăn và đặc biệt là cân cốt yếu mềm, vận động kém linh hoạt.

Nền tảng của sự suy yếu này nằm ở mối liên hệ mật thiết giữa "quan tiết" và chức năng của các tạng phủ, được đúc kết trong nguyên lý kinh điển: "Can chủ cân, Tỳ chủ cơ nhục, Thận chủ cốt".

Không chỉ vậy, hệ thống Can - Tỳ - Thận này còn được nuôi dưỡng bởi hai tạng phủ khác là Tâm và Phế. Theo YHCT, "Tâm chủ huyết mạch, Phế chủ khí", tức là Tâm và Phế điều hành sự vận hành của Khí và Huyết đi khắp cơ thể. Chính Khí và Huyết là nguồn năng lượng và dưỡng chất thiết yếu để nuôi dưỡng cân, cốt, cơ nhục, đảm bảo sự vận hành trơn tru của các khớp. Điều này cho thấy góc nhìn toàn diện của YHCT, nơi một khớp xương khỏe mạnh là kết quả của sự hài hòa của cả hệ thống tạng phủ.

Từ mất cân bằng toàn thân đến cơn đau tại khớp

Theo YHCT, cơn đau và sự cứng khớp không đơn thuần là vấn đề cục bộ. Nó là biểu hiện bề mặt của một sự mất cân bằng sâu xa bên trong cơ thể. Đáng chú ý, YHCT không có bệnh danh riêng là "thoái hóa khớp", mà các triệu chứng của nó được quy nạp vào các phạm trù lớn hơn như chứng “thống" (hội chứng đau, ví dụ như đau lưng - yêu thống) và chứng “tý” (hội chứng tắc nghẽn, tê bì).

Cơ chế bệnh sinh của thoái hóa khớp là sự tương tác phức tạp giữa sự suy yếu bên trong cơ thể (chính khí hư)và sự tấn công của các yếu tố gây bệnh từ bên ngoài hoặc bên trong (tà khí thực). Sự tương tác này dẫn đến hai cơ chế gây đau chính là bất thông tắc thống và thất vinh tắc thống.

Tựu trung lại, YHCT nhìn nhận thoái hóa khớp là một vòng xoắn bệnh lý phức tạp từ gốc rễ là sự hư yếu của cơ thể, nhưng biểu hiện ra bên ngoài lại là sự bế tắc, đau nhức của phần ngọn. Chính việc xác định rõ cơ chế này đã định hình nên nguyên tắc điều trị đặc trưng và toàn diện của YHCT.

Phù chính khu tà trong điều trị thoái hóa khớp

Nguyên tắc "Phù chính khu tà" là kim chỉ nam trong điều trị thoái hóa khớp theo YHCT. Đây là một chiến lược song song, vừa tập trung bồi bổ nền tảng sức khỏe của cơ thể (phù chính), vừa loại bỏ các yếu tố gây bệnh trực tiếp (khu tà), nhằm tái lập lại sự cân bằng vốn có.

Dựa trên nguyên tắc đó, nhiều bài thuốc cổ phương kinh điển đã được chứng minh hiệu quả qua hàng ngàn năm lịch sử. Ngoài thuốc thang, YHCT còn sử dụng các dạng bào chế khác. Rượu thuốc uống và rượu thuốc xoa bóp là những phương pháp phổ biến. Theo lý luận YHCT, rượu có tính "tân ôn" (cay, ấm), không chỉ đóng vai trò dung môi mà còn là một vị thuốc dẫn có tác dụng "hành khí hoạt huyết", giúp tăng cường khả năng làm thông kinh lạc và đưa tác dụng của các vị thuốc khác đến đúng vị trí cần điều trị.

Tích hợp hai nền y học: Bằng chứng khoa học nói gì?

Theo PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay, triết lý của YHCT và YHHĐ không hề mâu thuẫn mà thực chất bổ sung cho nhau một cách hoàn hảo. YHCT cung cấp một cái nhìn vĩ mô, toàn diện về sự mất cân bằng của cơ thể, trong khi YHHĐ cung cấp những giải thích chi tiết về cơ chế vi mô ở cấp độ tế bào.

Một phân tích gộp trên 5.350 bệnh nhân cho thấy việc sử dụng thuốc YHCT (dưới dạng đơn trị hoặc bổ trợ cho YHHĐ) giúp cải thiện đáng kể điểm đau VAS và chức năng khớp (chỉ số WOMAC), đồng thời ghi nhận ít tác dụng phụ hơn so với chỉ dùng thuốc Tây y.

Một phân tích gộp trên 5.350 bệnh nhân cho thấy việc sử dụng thuốc YHCT (dưới dạng đơn trị hoặc bổ trợ cho YHHĐ) giúp cải thiện đáng kể điểm đau (thang VAS) và chức năng khớp (chỉ số WOMAC), đồng thời ghi nhận ít tác dụng phụ hơn so với chỉ dùng thuốc Tây y.

Các nghiên cứu về Thái Cực Quyền, Bát Đoạn Cẩm đã chứng minh hiệu quả rõ rệt trong việc cải thiện chức năng khớp, giảm đau, nâng cao chất lượng cuộc sống và giảm các triệu chứng trầm cảm ở bệnh nhân thoái hóa khớp.

Sự kết hợp giữa hai nền y học không chỉ là lý thuyết mà đã được tích hợp vào các hướng dẫn điều trị thực tế tại nhiều quốc gia. Đây là một thông điệp quan trọng và phù hợp với xu thế y học hiện đại. Việc kết hợp tinh hoa của hai nền y học mở ra tiềm năng to lớn trong việc tối ưu hóa hiệu quả điều trị, giảm tác dụng phụ và nâng cao chất lượng sống cho bệnh nhân thoái hóa khớp.

Phần trình bày đầy tâm huyết của PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay đã truyền đi thông điệp YHCT mang đến một cái nhìn sâu sắc và đầy tính nhân văn về thoái hóa khớp. Nó nhắc nhở chúng ta rằng đây không đơn thuần là sự "hao mòn" cơ học của một bộ phận, mà là một biểu hiện của sự mất cân bằng toàn thân, một lời cảnh báo từ cơ thể rằng gốc rễ bên trong đang cần được quan tâm và nuôi dưỡng.