Hút thuốc lá - “Sát thủ thầm lặng” gây hoại tử tay chân, đoạn chi

1. Những ca đoạn chi ám ảnh vì tắc mạch máu do hút thuốc lá

BS có thể chia sẻ một (hoặc vài) trường hợp điển hình người bệnh bị tắc mạch máu nghiêm trọng có liên quan đến thuốc lá từng điều trị tại Bệnh viện Bình Dân không ạ?

TTƯT.BSCK2 Hồ Khánh Đức trả lời: Hơn 20 năm công tác tại Khoa Phẫu thuật Mạch máu, Bệnh viện Bình Dân, các bác sĩ đã tiếp nhận rất nhiều trường hợp người bệnh nhập viện trong tình trạng tắc mạch, hoại tử chi, mà nguyên nhân chính là do hút thuốc lá.

Một trong những ca để lại ấn tượng sâu sắc là cách đây khoảng 10 năm. Bệnh nhân là một nam giới còn rất trẻ, khoảng 30 tuổi, nhập viện trong tình trạng hoại tử các ngón tay bàn tay phải, đau đớn dữ dội và chủ động đề nghị được đoạn bỏ bàn tay. Trước đó, người bệnh đã từng bị cắt bỏ cả hai chân và bàn tay trái tại một bệnh viện lớn trong thành phố vì tắc mạch.

Khai thác bệnh sử cho thấy bệnh nhân có tiền sử hút thuốc lá rất nhiều, mỗi ngày trên một gói. Dù đã bị đoạn hai chân, người này vẫn tiếp tục hút thuốc, dẫn đến hoại tử đầu các ngón tay bên trái, buộc phải đoạn bỏ bàn tay trái tại một bệnh viện khác. Khi đến Bệnh viện Bình Dân, bàn tay phải cũng trong tình trạng hoại tử, buộc phải đoạn bỏ.

Hoàn cảnh bệnh nhân vô cùng đáng thương. Người này cho biết đã ly hôn, có một con gái 11 tuổi phải đi bán vé số để nuôi cha.

Một trường hợp khác là bệnh nhân bị đoạn hai bàn chân và hai cẳng chân. Khi đến Bệnh viện Bình Dân, người này được chỉ định mổ hai bàn tay nhưng sau đó cũng phải đoạn bỏ hoàn toàn. Bệnh nhân không còn khả năng lao động và phải đi ăn xin để mưu sinh.

Gần đây, bệnh viện tiếp nhận một bệnh nhân khoảng 30 tuổi, nhập viện với tình trạng đau nhiều ở chân trái, đi bộ khoảng 30m là đau. Qua khám và chẩn đoán tại nhiều cơ sở y tế, bệnh nhân được xác định bị tắc mạch do hút thuốc lá. Tuy nhiên, thay vì điều trị theo hướng dẫn y tế, người này nghe lời mách bảo và tự ngâm chân vào một loại thuốc không rõ nguồn gốc, dẫn đến hoại tử nặng.

Sau đó, bệnh nhân đến Bệnh viện Chấn thương Chỉnh hình xin đoạn bỏ bàn chân. Tại đây, bệnh nhân được chuyển sang Bệnh viện Bình Dân. Qua thăm khám, các bác sĩ xác định tình trạng tắc toàn bộ mạch máu từ vùng kheo (gần đầu gối) xuống đến bàn chân, nguyên nhân vẫn là do hút thuốc lá. Bệnh nhân là lao động chính trong gia đình, còn rất trẻ, nên khi được thông báo nguy cơ đoạn chi, người thân vô cùng lo lắng và suy sụp.

Rất may, sau khi thực hiện can thiệp bằng phương pháp nong stent đoạn mạch kết hợp bắc cầu nối, các bác sĩ đã giữ được bàn chân cho bệnh nhân. Người này chỉ mất một ngón chân út.

Thực tế cho thấy, phần lớn bệnh nhân hút thuốc lá đều gặp biến chứng tắc nghẽn mạch máu ngoại biên, ở bàn tay, bàn chân. Đây là tình trạng rất khó điều trị. Khoảng 60-70% người bệnh khi nhập viện đã buộc phải đoạn ít nhất một đến hai ngón tay hoặc ngón chân, hoặc thậm chí mất cả bàn tay, bàn chân. Đây là những hệ quả điển hình của tắc động mạch do thuốc lá mà các bác sĩ thường xuyên ghi nhận tại Khoa Phẫu thuật Mạch máu, Bệnh viện Bình Dân.

2. Vì sao hút thuốc lá gây tắc nghẽn mạch máu ngoại biên dẫn đến hoại tử chi?

Nhờ BS giải thích để khán giả hiểu rõ hơn: Mạch máu ngoại biên là gì? Thuốc lá ảnh hưởng thế nào đến hệ thống mạch máu ngoại biên? Vì sao hút thuốc lại có thể gây xơ vữa, hẹp hoặc tắc nghẽn các động mạch nuôi chi ạ?

TTƯT.BSCK2 Hồ Khánh Đức trả lời: Hệ tuần hoàn trong cơ thể người gồm tim và hệ thống động mạch dẫn máu giàu oxy từ tim đi nuôi toàn bộ các cơ quan. Về cấu trúc, hệ động mạch được chia thành hai phần chính: hệ động mạch trung tâm và hệ động mạch ngoại biên.

Các động mạch lớn nằm gần tim, trong vùng ngực và bụng, được gọi là động mạch chủ, bao gồm động mạch chủ ngực và động mạch chủ bụng. Từ động mạch chủ, các nhánh lớn dẫn máu đi nuôi các cơ quan như gan, thận, lách, được gọi chung là hệ động mạch trung tâm.

Khi các nhánh này chia ra từ vùng chậu để nuôi hai chân, hoặc từ vùng nách để nuôi hai tay, phần mạch máu này được gọi là hệ động mạch ngoại biên, tức là các mạch máu đi nuôi tứ chi. Các bác sĩ thường giải thích cho người bệnh dễ hiểu rằng: mạch máu gần tim gọi là trung tâm, còn những mạch máu đi ra xa (tới tay, chân, ngón tay, ngón chân…) gọi là ngoại biên. Đặc điểm của hệ động mạch ngoại biên là khẩu kính nhỏ dần khi đi từ gốc đến các đầu chi.

Hút thuốc lá, ngoài việc là nguyên nhân hàng đầu gây ung thư phổi và các bệnh lý hô hấp, còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ thống động mạch, đặc biệt là mạch máu ngoại biên.

Trong thuốc lá có chứa nicotine, một chất gây ra phản ứng viêm ở lớp nội mạc động mạch. Thành động mạch gồm ba lớp: lớp ngoài, lớp giữa và lớp trong, gọi là lớp nội mạc. Lớp nội mạc này có cấu trúc trơn láng, giúp máu lưu thông dễ dàng mà không hình thành huyết khối.

Nicotine trong khói thuốc gây viêm và làm dày lớp nội mạc này. Điều này khác với tình trạng xơ vữa động mạch ở người lớn tuổi, vốn là do tích tụ các mảng cholesterol, vôi hóa, hình thành nên mảng xơ vữa dễ quan sát qua hình ảnh chẩn đoán. Trong trường hợp người hút thuốc lá, quá trình viêm làm lớp nội mạc dày lên, nhất là ở các động mạch nhỏ và xa như động mạch bàn chân, cẳng chân, ngón tay, ngón chân.

Khi lớp nội mạc dày lên sẽ làm hẹp lòng động mạch. Động mạch càng nhỏ thì lòng mạch càng dễ bị thu hẹp. Máu vì thế không thể lưu thông đến các khu vực cần nuôi dưỡng, gây ra tình trạng thiếu máu nuôi tại chỗ.

Nếu được mở và quan sát trực tiếp, lòng động mạch ở những bệnh nhân hút thuốc có thể gần như không còn, dù động mạch vẫn to ở bên ngoài. Lớp nội mạc bị viêm dày đến mức chèn ép gần hết lòng mạch. Đây chính là nguyên nhân khiến máu không thể đến được các ngón tay, ngón chân, gây hoại tử từng ngón, thậm chí cả bàn tay hoặc bàn chân.

3. 70-80% người bệnh tắc mạch máu ngoại biên có hút thuốc, và xu hướng đang trẻ hóa

Theo thống kê hoặc ghi nhận tại Bệnh viện Bình Dân, tỷ lệ bệnh nhân mắc bệnh mạch máu ngoại biên có hút thuốc chiếm khoảng bao nhiêu phần trăm? Xu hướng này đang trẻ hóa hay có thay đổi gì đáng lo ngại không, thưa BS?

TTƯT.BSCK2 Hồ Khánh Đức trả lời: Tại Bệnh viện Bình Dân, khi tiếp nhận bệnh nhân mắc bệnh lý tắc nghẽn động mạch, câu hỏi đầu tiên mà bác sĩ luôn đặt ra là: người bệnh có hút thuốc lá hay không? Theo thống kê tại bệnh viện cũng như số liệu ghi nhận trên toàn quốc, có đến 70-80% bệnh nhân bị tắc động mạch có liên quan đến hút thuốc lá.

Một điểm đáng lo ngại là độ tuổi mắc bệnh đang ngày càng trẻ hóa. Các bác sĩ ghi nhận nhiều trường hợp bệnh nhân chỉ mới 30-40 tuổi đã gặp phải tình trạng viêm tắc động mạch do thuốc lá.

Ở người lớn tuổi, thuốc lá vẫn là yếu tố nguy cơ hàng đầu gây tắc mạch, nhưng thường đi kèm với tình trạng xơ vữa động mạch, tức là có sự tích tụ mảng cholesterol và vôi hóa trong lòng mạch. Trong khi đó, ở người trẻ, mặc dù chưa có biểu hiện xơ vữa rõ rệt, nhưng tình trạng viêm tắc động mạch do thuốc lá lại diễn ra rất phổ biến.

Việc hút thuốc khiến các triệu chứng lâm sàng xuất hiện sớm hơn, dẫn đến tình trạng người bệnh phải nhập viện sớm. Đặc biệt, ở những bệnh nhân trẻ tuổi, nếu tình trạng tắc động mạch xảy ra sớm thì nguy cơ tái phát và phải đoạn chi trong tương lai là rất cao. Một khi đã nghiện thuốc lá, việc cai bỏ rất khó khăn. Khi bệnh nhân bước vào độ tuổi 50-60, tình trạng xơ vữa mạch máu kết hợp với tổn thương do hút thuốc kéo dài sẽ khiến bệnh diễn tiến nặng nề hơn.

4. Hậu quả khi không phát hiện sớm bệnh mạch máu ngoại biên

Nếu bệnh mạch máu ngoại biên không được phát hiện sớm và điều trị đúng, bệnh sẽ diễn tiến như thế nào? Mức độ nguy hiểm có thể đến đâu - ví dụ như hoại tử, đoạn chi hoặc ảnh hưởng toàn thân/sức khỏe tinh thần?

TTƯT.BSCK2 Hồ Khánh Đức trả lời: Hệ động mạch ngoại biên là mạng lưới mạch máu dẫn máu từ tim đi nuôi các vùng xa như tay, chân, đặc biệt là các ngón tay và ngón chân. Khi lòng động mạch bị hẹp hoặc tắc, giai đoạn đầu thường không có biểu hiện rõ rệt. Phần lớn bệnh nhân đến khám vì lý do khác, nhưng khi bác sĩ thăm khám, bắt mạch không rõ hoặc siêu âm Doppler cho thấy lưu lượng máu đến vùng cẳng tay, cẳng chân bị giảm sút.

Khi tình trạng tiến triển, bệnh bắt đầu gây ra các triệu chứng lâm sàng. Trong giai đoạn đầu, người bệnh thường không cảm thấy khó chịu khi nghỉ ngơi, vì khi nghỉ, nhu cầu máu nuôi ở chi dưới hoặc chi trên không cao. Tuy nhiên, khi vận động, chẳng hạn như đi bộ, cơ thể cần nhiều máu hơn để cung cấp năng lượng và oxy. Lúc này, dòng máu không đáp ứng đủ sẽ gây ra triệu chứng đau bắp chân khi đi bộ. Người bệnh phải ngồi nghỉ khoảng 15-20 phút mới có thể đi tiếp. Đây được gọi là hội chứng đau cách hồi, tức là đau khi đi, nghỉ thì đỡ, rồi lại tiếp tục đau nếu tiếp tục vận động.

Nếu không được điều trị kịp thời và người bệnh vẫn tiếp tục hút thuốc, bệnh sẽ nặng dần. Ở giai đoạn tiếp theo, người bệnh sẽ cảm thấy đau ngay cả khi ngồi nghỉ, dấu hiệu của tình trạng thiếu máu nghiêm trọng. Lúc này, máu không còn đủ để nuôi chi kể cả trong trạng thái nghỉ ngơi.

Tiếp theo, người bệnh có thể xuất hiện vết loét hoặc hoại tử ở đầu ngón chân, ngón tay. Những tổn thương này thường rất đau đớn. Người bệnh phải thõng chân xuống để giảm đau, vì khi nâng cao chân, máu càng khó lưu thông đến vùng bị tổn thương, khiến cơn đau tăng lên. Bệnh nhân không thể đi lại, sinh hoạt, thậm chí mất ngủ kéo dài vì đau.

Nếu không được can thiệp, tình trạng hoại tử sẽ lan rộng. Ban đầu chỉ là một ngón tay hoặc ngón chân, nhưng sau có thể lan đến cả bàn tay hoặc bàn chân. Trong nhiều trường hợp, dù đã được can thiệp mạch máu, người bệnh vẫn buộc phải đoạn bỏ ít nhất một phần chi, như một ngón chân hoặc nửa bàn chân, để tránh nhiễm trùng lan rộng.

Ngược lại, nếu bệnh được phát hiện sớm, việc điều trị sẽ khả quan hơn nhiều. Người bệnh có thể được điều trị nội khoa bằng thuốc, hoặc can thiệp bằng các phương pháp như nong mạch, đặt stent hoặc phẫu thuật bắc cầu mạch máu để duy trì dòng chảy nuôi chi, giảm nguy cơ đoạn chi.

Tuy nhiên, thực tế tại Việt Nam cho thấy nhiều bệnh nhân còn chủ quan, ít khi chú ý đến các dấu hiệu sớm. Đa số nghĩ rằng đau chân là do cơ, xương, khớp nên tự điều trị hoặc chịu đựng. Khi đến bệnh viện, bệnh đã chuyển sang giai đoạn viêm loét, hoại tử, khiến quá trình điều trị phức tạp, chi phí cao và nguy cơ tàn phế rất lớn.