Siêu âm cần chuẩn bị gì để không làm sai lệch kết quả?

1. Vì sao mỗi cơ quan cần chuẩn bị khác nhau trước khi siêu âm?

Đầu tiên, nhờ BS chia sẻ vì sao cùng là phương pháp siêu âm nhưng với mỗi cơ quan, vùng cơ thể lại có những lưu ý khác nhau trước khi thực hiện? Người bệnh cần chuẩn bị thế nào để kết quả siêu âm đạt độ chính xác cao nhất?

BS Đặng Nguyễn Duy Khánh - Hệ thống Y khoa chuyên sâu Quốc tế Bernard trả lời:

Siêu âm là phương tiện chẩn đoán hình ảnh rất phổ biến và thường được chỉ định sớm khi người bệnh có triệu chứng như đau, sờ thấy khối bất thường hoặc rối loạn chức năng cơ thể.

Sau thăm khám lâm sàng, bên cạnh xét nghiệm máu hay chụp X-quang, siêu âm gần như không thể thiếu để giúp bác sĩ định hướng bệnh lý ban đầu.

Tuy nhiên, không phải mọi siêu âm đều giống nhau. Nguyên nhân là mỗi cơ quan có đặc điểm giải phẫu và môi trường khác nhau, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng truyền sóng siêu âm.

Về nguyên lý, sóng siêu âm truyền tốt qua môi trường rắn và lỏng, nhưng truyền kém trong môi trường chứa khí. Do đó, các tạng đặc như gan, lách, thận được khảo sát rất tốt bằng siêu âm, trong khi các tạng rỗng của ống tiêu hóa chứa nhiều hơi sẽ gây cản trở hình ảnh.

Với siêu âm bụng tổng quát, người bệnh cần nhịn ăn tối thiểu 6–8 tiếng. Nhịn ăn giúp giảm lượng khí trong ống tiêu hóa và giữ cho túi mật ở trạng thái căng. Nếu người bệnh ăn no, túi mật sẽ co xẹp, làm khó phát hiện các bệnh lý như sỏi túi mật, polyp túi mật hoặc viêm túi mật.

Ngoài ra, thức ăn và hơi trong ruột còn có thể che khuất các tổn thương nhỏ trong ổ bụng, làm giảm giá trị chẩn đoán của siêu âm.

Bên cạnh nhịn ăn, người bệnh thường được khuyến cáo uống khoảng 500 ml đến 1 lít nước trước siêu âm. Nước giúp giảm khí trong ống tiêu hóa và tạo môi trường truyền âm tốt hơn. Khi dạ dày có nước, bác sĩ sẽ khảo sát rõ hơn những cơ quan khó quan sát như tụy, vốn dễ bị hơi ruột che lấp.

Sau khi uống nước khoảng 30 phút đến 1 giờ, bàng quang sẽ căng vừa phải và đóng vai trò như một “cửa sổ truyền âm”, giúp khảo sát tốt các cơ quan vùng chậu như tử cung, phần phụ ở nữ và tuyến tiền liệt ở nam. 

Khi bàng quang không đủ căng, ruột chứa hơi có thể che khuất các cấu trúc quan trọng, làm giảm chất lượng hình ảnh. Đồng thời, bàng quang đầy cũng giúp phát hiện tốt hơn các bệnh lý như u hoặc viêm bàng quang.

Riêng với siêu âm tử cung, phần phụ qua ngả âm đạo, cách chuẩn bị lại hoàn toàn khác. Đây là kỹ thuật tiếp cận trực tiếp từ đường dưới, cho phép quan sát tử cung, nội mạc tử cung và hai buồng trứng rõ hơn, đặc biệt trong những trường hợp khó đánh giá qua thành bụng do hơi ruột. Với phương pháp này, người bệnh cần đi tiểu trước khi siêu âm để bàng quang xẹp, tránh đẩy lệch các cấu trúc và giúp hình ảnh chính xác hơn.

Tóm lại, để siêu âm đạt hiệu quả cao, người bệnh cần tuân thủ đúng hướng dẫn chuẩn bị. Với siêu âm bụng tổng quát, nhịn ăn 6 - 8 tiếng và uống nước để bàng quang căng vừa phải là yếu tố then chốt. Với các kỹ thuật siêu âm đặc biệt như siêu âm qua ngả âm đạo, chuẩn bị đúng cách sẽ giúp bác sĩ đánh giá chính xác và hạn chế bỏ sót bệnh lý.

2. Nhịn tiểu bao lâu là đủ, có cần nhịn quá lâu không?

Với những người lần đầu đi siêu âm bụng, việc nhịn ăn, nhịn tiểu thường được khuyến cáo, nhưng cụ thể trong những trường hợp nào thì cần nhịn, và nhịn bao lâu là đủ để không ảnh hưởng đến kết quả, thưa BS?

BS Đặng Nguyễn Duy Khánh trả lời:

Trên thực tế, rất nhiều người lần đầu đi siêu âm bụng thường lo lắng chuyện phải nhịn tiểu bao lâu mới đúng, thậm chí cố gắng nhịn quá mức vì sợ ảnh hưởng đến kết quả. 

Tuy nhiên, việc nhịn tiểu không có một mốc thời gian áp dụng cho tất cả mọi người, mà mang tính linh hoạt, phụ thuộc vào hoàn cảnh và cảm nhận của từng người bệnh.

Trong thực tế phòng khám, có những trường hợp người bệnh đã uống rất nhiều nước từ sớm nhưng phải chờ lâu mới tới lượt siêu âm. Khi bàng quang đã căng từ sớm, người bệnh rất khó tiếp tục nhịn tiểu cho đến khi vào phòng siêu âm. Vì vậy, không cần thiết phải nhịn tiểu quá lâu hoặc cố gắng chịu đựng suốt cả buổi sáng.

Điều quan trọng nhất là canh thời điểm sao cho khi bước vào phòng siêu âm, người bệnh có cảm giác mắc tiểu vừa phải, bàng quang hơi căng. Ở trạng thái này, bàng quang sẽ trở thành “cửa sổ truyền âm” thuận lợi, giúp bác sĩ khảo sát tốt các cơ quan vùng chậu, hệ niệu, tử cung, phần phụ ở nữ và tuyến tiền liệt ở nam.

Việc nhịn tiểu quá mức không những không cần thiết mà còn có thể gây nhiễu kết quả. Khi bàng quang căng quá lâu, có thể dẫn đến tình trạng ứ nước sinh lý ở thận, khiến bác sĩ khó phân biệt đâu là ứ nước do bệnh lý và đâu chỉ là phản ứng sinh lý tạm thời, từ đó ảnh hưởng đến giá trị chẩn đoán.

Về lượng nước uống, mỗi người chỉ cần khoảng 500 - 700 ml nước là đủ. Thông thường, sau khi uống lượng nước này trong khoảng 1 đến 1,5 giờ, nước tiểu trong hệ niệu đã đạt mức cần thiết để phục vụ siêu âm. Người bệnh không cần ép uống quá nhiều nếu cơ thể không thoải mái.

3. Vì sao siêu âm tuyến giáp, vú, phần mềm không cần nhịn ăn hay nhịn tiểu?

Có không ít trường hợp đến siêu âm tuyến giáp, vú, phần mềm... mà không cần nhịn gì cả, vì sao một số siêu âm không cần chuẩn bị đặc biệt trước khi thực hiện, thưa BS?

BS Đặng Nguyễn Duy Khánh trả lời:

Theo nguyên lý của siêu âm, sóng siêu âm truyền tốt nhất qua môi trường chất lỏng và mô đặc, trong khi truyền kém qua môi trường có nhiều khí. Chính vì vậy, yêu cầu chuẩn bị trước khi siêu âm sẽ phụ thuộc rất lớn vào vị trí và đặc điểm giải phẫu của cơ quan cần khảo sát.

Với các cơ quan nằm nông trên cơ thể, như tuyến giáp, vú, tim, cơ xương khớp hay mạch máu, siêu âm có thể thực hiện ngay mà không cần nhịn ăn hay nhịn tiểu. Những cấu trúc này nằm sát bề mặt da, không bị che khuất bởi ruột chứa khí, đồng thời có mật độ mô khá đồng nhất, nên hình ảnh siêu âm thu được thường rõ ràng và ổn định.

Bên cạnh đó, các cơ quan này không chịu ảnh hưởng nhiều bởi trạng thái ăn - nhịn, khác với một số tạng trong ổ bụng. Ví dụ, túi mật sẽ xẹp khi ăn no và căng khi nhịn đói, làm thay đổi hình ảnh siêu âm; trong khi tuyến giáp, mô vú hay khớp không thay đổi hình dạng hay cấu trúc theo bữa ăn, nên không cần chuẩn bị đặc biệt trước khi khảo sát.

Với nhóm siêu âm này, lưu ý quan trọng nhất không nằm ở việc nhịn ăn hay uống nước, mà là trang phục phù hợp để bộc lộ vùng cần siêu âm.

Theo BS Khánh, người bệnh nên mặc quần áo thoải mái, dễ vén hoặc dễ thay, để bác sĩ có thể tiếp cận cơ quan cần khảo sát thuận lợi hơn. Chẳng hạn, siêu âm khớp gối nhưng mặc quần bó sát sẽ gây khó khăn cho quá trình thăm khám. Vì thế, tại các cơ sở y tế thường đã chuẩn bị sẵn áo quần chuyên dụng cho bệnh nhân sử dụng.

4. Chuẩn bị không đúng có làm sai lệch kết quả siêu âm?

Khi người bệnh không chuẩn bị đúng trước siêu âm, chẳng hạn ăn quá no, không nhịn tiểu, hoặc dùng thuốc, điều này có thể ảnh hưởng như thế nào đến kết quả chẩn đoán, thưa BS?

BS Đặng Nguyễn Duy Khánh trả lời:

Không phải lúc nào người bệnh cũng có thể chuẩn bị lý tưởng trước siêu âm, nhất là trong những trường hợp cần khảo sát gấp. Điều này không đồng nghĩa với việc siêu âm không làm được hay chắc chắn sai chẩn đoán.

Các tạng đặc như gan, lách, thận vẫn có thể khảo sát tương đối tốt ngay cả khi chưa nhịn ăn. Tuy nhiên, việc chuẩn bị không đúng sẽ ảnh hưởng đến độ đầy đủ và độ rõ của hình ảnh, đặc biệt với túi mật hoặc các cơ quan vùng chậu.

Trong thực hành, bác sĩ vẫn tiến hành siêu âm và đánh giá trong khả năng cho phép. Chỉ khi hình ảnh chưa đủ tin cậy, bác sĩ mới trao đổi lại và đề nghị người bệnh chuẩn bị thêm để khảo sát lại khi cần.

5. Siêu âm trong kỳ kinh, thai kỳ và khi cho con bú có an toàn không?

Với phụ nữ đang trong chu kỳ kinh nguyệt, mang thai hoặc đang cho con bú, khi cần siêu âm thì nên lưu ý điều gì để đảm bảo an toàn và hiệu quả chẩn đoán ạ?

BS Đặng Nguyễn Duy Khánh trả lời:

Trước hết, cần khẳng định rằng siêu âm là kỹ thuật sử dụng sóng âm tần số cao, không phải tia bức xạ, vì vậy rất an toàn và có thể thực hiện lặp lại nhiều lần. Đây cũng là lý do siêu âm được sử dụng rộng rãi trong sản khoa.

Phụ nữ đang trong kỳ kinh vẫn có thể siêu âm bình thường, không ảnh hưởng đến sức khỏe. Tuy nhiên, siêu âm qua ngả âm đạo trong những ngày hành kinh có thể gây cảm giác khó chịu hơn, chứ không phải chống chỉ định về mặt y khoa.

Với phụ nữ mang thai và đang cho con bú, siêu âm hoàn toàn an toàn cho cả mẹ và bé, không ảnh hưởng đến thai nhi hay chất lượng sữa mẹ, có thể thực hiện nhiều lần khi cần thiết để theo dõi sức khỏe.

Riêng siêu âm vú, thời điểm lý tưởng nhất là từ ngày 5 đến ngày 10–12 của chu kỳ kinh, khi mô vú mềm hơn và ít chịu tác động của nội tiết tố. Dù vậy, ngoài thời điểm này hoặc khi đang cho con bú, siêu âm vú vẫn thực hiện được và vẫn có giá trị chẩn đoán, chỉ là hình ảnh có thể bị ảnh hưởng phần nào bởi thay đổi sinh lý của mô vú.

Tóm lại, siêu âm có thể thực hiện an toàn ở phụ nữ đang hành kinh, mang thai hoặc cho con bú.

6. Mỗi phút siêu âm thêm là thêm một lớp thông tin được kiểm tra

Nhiều người thắc mắc liệu thời gian siêu âm có khác nhau giữa các cơ quan hay không, và mỗi lần siêu âm thường kéo dài bao lâu. Thưa BS, yếu tố nào quyết định thời lượng của một ca siêu âm?

BS Đặng Nguyễn Duy Khánh trả lời:

Không có một mốc thời gian cố định cho siêu âm, cũng không thể nói cơ quan này luôn siêu âm nhanh hơn cơ quan khác. Thời gian siêu âm phụ thuộc chủ yếu vào mức độ bệnh lý và mục tiêu khảo sát, tức là bác sĩ cần “đi sâu” đến đâu để tìm ra vấn đề.

Trong thực hành, mỗi kỹ thuật siêu âm đều có protocol chuẩn và protocol nâng cao. Mỗi bác sĩ đều có checklist riêng để đảm bảo không bỏ sót tổn thương. Ví dụ, khi siêu âm tuyến giáp, bác sĩ không chỉ khảo sát tuyến giáp đơn thuần mà còn đánh giá toàn bộ vùng cổ, từ trên xuống dưới, từ trái sang phải, đồng thời khảo sát các nhóm hạch cổ, tuyến mang tai, tuyến dưới hàm. Đây là lý do vì sao siêu âm tuyến giáp tại Bernard không giới hạn ở một cơ quan đơn lẻ, mà được mở rộng theo hướng tầm soát toàn diện.

Tương tự, siêu âm bụng cũng có thể rất nhanh nếu chỉ khảo sát cơ bản, nhưng nếu bác sĩ cần quét kỹ từng ngóc ngách trong ổ bụng, đánh giá nhiều cơ quan, nhiều mặt cắt, thì thời gian chắc chắn sẽ kéo dài hơn. Điều này hoàn toàn phụ thuộc vào tình trạng cụ thể của người bệnh và yêu cầu chẩn đoán tại thời điểm đó.

Không ít trường hợp đến cơ sở y tế uy tín và cảm thấy thời gian chờ đợi hoặc thời gian siêu âm “lâu hơn tưởng tượng”, dù chỉ siêu âm cổ, tim hay bụng. Tuy nhiên, sự chậm rãi đó không phải vì thủ tục, mà vì bác sĩ đang làm kỹ.

7. Khi nào siêu âm yêu cầu hít sâu, nín thở?

Trong quá trình siêu âm, nhiều người được bác sĩ yêu cầu hít sâu, nín thở vài giây rồi thở ra, thậm chí phải đổi vài tư thế. Những thao tác này có vai trò gì trong việc khảo sát hình ảnh, và giúp bác sĩ phát hiện bệnh lý tốt hơn như thế nào, thưa BS?

BS Đặng Nguyễn Duy Khánh trả lời:

Đây là một câu hỏi rất thực tế. Không ít người bệnh thắc mắc vì sao khi siêu âm lại phải xoay người, đổi tư thế, ngửa cổ, cúi đầu, hít sâu hoặc nín thở, thậm chí có cảm giác hơi khó chịu hoặc đau khi bác sĩ ấn đầu dò. Tuy nhiên, tất cả những thao tác này đều có mục đích chuyên môn rõ ràng.

Khi bác sĩ yêu cầu người bệnh hít sâu và nín thở, lúc đó cơ hoành sẽ hạ xuống, kéo theo gan và các tạng phía dưới vòm hoành di chuyển xuống thấp hơn. Về mặt giải phẫu, vòm hoành là vùng tiếp giáp giữa gan và phổi, trong khi phổi chứa nhiều khí, mà khí chính là “kẻ thù” của siêu âm, vì làm nhiễu hình ảnh và che khuất cấu trúc cần khảo sát.

Khi người bệnh hít sâu đúng cách, phần gan nằm sát vòm hoành sẽ được bộc lộ rõ hơn, giúp bác sĩ quan sát tốt những vùng vốn rất dễ bị che khuất, hay còn gọi là “vùng mù” trên siêu âm. Đây là những vị trí mà nếu không có sự phối hợp hít thở đúng, tổn thương nhỏ rất dễ bị bỏ sót.

Trong một số trường hợp, bác sĩ cần ấn đầu dò mạnh hơn hoặc yêu cầu đổi tư thế để đẩy bớt khí và mô mỡ, từ đó quan sát trọn vẹn cấu trúc cần đánh giá. Những thao tác này nhằm tối ưu hình ảnh, không phải để gây khó chịu cho người bệnh.

Tóm lại, việc thay đổi tư thế, hít sâu, nín thở không phải là thao tác ngẫu nhiên, mà là cách để tối ưu chất lượng hình ảnh siêu âm, giúp bác sĩ nhìn rõ hơn, đi sâu hơn và phát hiện được nhiều tổn thương, đặc biệt là ở những vị trí khó khảo sát.