Công dụng và cách dùng cây xáo tam phân

I. Tổng quan về cây xáo tam phân

Tên thường gọi: Xáo tam phân

Tên gọi khác: Dân gian có gọi là cây thần xạ, tuy nhiên thần xạ có nhiều loài khác nhau, trong đó chỉ duy nhất một loài là xáo tam phân. Do đó khi gặp cây thần xạ thì không nên vội nghĩ rằng đó là cây xáo tam phân, vì sự nhầm lẫn rất tai hại.

Xáo tam phân còn được gọi là Đơn Diệp Đằng Thích (Đơn = một, diệp = lá, đằng = dây leo, thích = gai nhọn; đơn diệp đằng thích = loài dây leo một lá có gai nhọn)

Tên khoa học: Paramignya trimera (Oliv.) Guillaum hoặc Atalantia trimera Oliv.

Phân họ: họ Cam chanh, còn gọi là họ Cửu lý hương hay họ Vân hương (Rutaceae).

1. Nhận biết cây xáo tam phân

Xáo tam phân là một dạng cây thân gỗ nhỏ, dạng leo. Thân cây dài trên 5m, có đường kính từ 8 - 12cm và có vỏ màu nâu vàng. Trên thân và cành của xáo tam phân có gai nhọn, dài và hơi cong xuống. Cành cây không lông. Phần gỗ của thân hơi cứng, có màu vàng. Phần gỗ của rễ có màu đậm hơn.

Lá của cây này là lá đơn, dạng phiến thuôn dài và hẹp, bề ngang 1-1,5cm, mép công xuống dưới, gân phụ gồm 8-10 cặp, phiến lá dày có mặt dưới màu xanh nhạt và mặt trên màu xanh đậm, lúc khô thì hai mặt đều nâu. Cuống lá ngắn 2-3mm. Chùm ở nách gai. Cọng hoa 2mm, đài 3 răng, có 3 cánh hoa, dài 4mm, có 3 tiểu nhụy rời nhau. Trái tròn to, đường kính 15mm.

Tất cả những bộ phận của xáo tam phân đều chứa tinh dầu, nhiều nhất ở phần rễ. Chúng có mùi thơm nhẹ và rất ít khi ra hoa.

Phân biệt thảo dược trên thị trường (tốt nhất là khi còn cả rễ và lá):

+ Xáo tam phân thật có rễ màu nâu đất, xáo tam phân giả có rễ màu hơi trắng.

+ Bên trong rễ xáo tam phân thật có có màu vàng và mùi thơm giống mùi nhân sâm. Xáo tam phân giả có màu trắng trắng đục, mùi hắc nhẹ.

+ Lá xáo tam phân thật có đầu lá tròn, phiến lá thuôn dài như ngón tay. Lá giả có đầu lá nhọn, phiến lá to hơn.

2. Thành phần dược chất của xáo tam phân

+ Nhìn chung, xáo tam phân chứa hàm lượng cao các nhóm chất: saponins, phenolics, flavonoids, triterpenoids, alkaloids và proanthocyanidins.

+ Bảy hoạt chất thuộc nhóm coumarin quan trọng đã được phân lập và xác định trong xáo tam phân là:

Ostruthin,

ninhvanin,

8-geranyl-7-hydroxycoumarin,

6-(6 ',7'-dihydroxy-3', 7'-dimethylocta- 2'-enyl) -7-hydroxycoumarin,

6- (7-hydroperoxy-3,7-dimethylocta-2,5-dienyl) -7-hydroxycoumarin,

6- (2-hydroxyethyl) -2, 2-dimethyl-2H-1-benzopyran

và luvangetin.

3. Phân bố, thu hái và chế biến cây xáo tam phân

Ngoài tự nhiên, xáo tam phân phân bố nhiều ở vùng nam Trung Bộ, chủ yếu ở bán đảo Hòn Hèo, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa, hoặc ở Phú Yên, Bình Thuận, Ninh Thuận, Tây Ninh. Tuy nhiên, việc nhân giống và bảo tồn xáo tam phân còn nhiều hạn chế do đặc tính khó nhân giống của loài dược liệu này. Thêm vào đó, rễ xáo tam phân thường chỉ có giá trị dược liệu cao sau 5 năm trồng. Vì vậy, việc áp dụng công nghệ sinh học vào sản xuất nhằm tăng sinh khối rễ là cần thiết.

Bộ phận dùng là rễ. Rễ của cây xáo tam phân là một nguồn saponin phong phú, và phương pháp sấy vi sóng là phương pháp tối ưu để duy trì hàm lượng cao nhất hoạt chất phytochemical và chất chống oxy hóa. Bên cạnh đó, chiết xuất với 100% metanol ở tỷ lệ dung môi của mẫu bằng 100 mL / g trong 40 phút là điều kiện tối ưu để thu được hàm lượng saponin và chất chống oxy hóa cao nhất từ rễ thảo dược này.

Xáo tam phân có thời gian thu hái quanh năm, tuy nhiên tốt nhất vào mùa khô.

II. Công dụng của xáo tam phân

1. Công dụng của xáo tam phân theo đông y cổ truyền

Xáo tam phân có vị đắng và hơi ngọt, tính bình, hơi mát, mùi thơm dễ chịu, không độc. Quy kinh ngũ tạng và Tâm Bào.

2. Công dụng của xáo tam phân theo đông y hiện đại

Các tác dụng của xáo tam phân đã nghiên cứu

+ Ung thư tuyến tụy: Xáo tam phân giúp tiêu diệt tế bào ung thư tuyến tụy (dòng tế bào PANC-1, PSN-1, BxPc3, MiaPaCa-2 và CFPAC1) nhờ vào hợp chất Ostruthin.

+ Ung thư vú: tế bào ung thư vú dòng MDA, MB231, MTF-7 bị ức chế một cách hiệu quả bởi dịch chiết từ cây xáo tam phân này.

+ Và nhiều dòng ung thư khác: HepG2 (ung thư gan), HeLa (ung thư cổ tử cung), HT29, HTC116 (ung thư đại tràng), OVCAR-8, A2780 (ung thư buồng trứng), H460 (ung thư phổi), A431 (ung thư da), Du145 (ung thư tuyến tiền liệt), BE2-C (u nguyên bào thần kinh), MCF-10A (vú bình thường) và U87, SJ-G2 và SMA (u nguyên bào thần kinh đệm).

+ Can thiệp vào bệnh lý xơ vữa động mạch: Quá trình xơ vữa sẽ làm dày thành động mạch và hẹp dần động mạch, dẫn đến giảm mức độ lưu thông máu. Trong đó, quá trình làm hẹp động mạch này có sự can thiệp đáng kể của sự tăng sinh tế bào cơ trơn trong nội mạc động mạch kết hợp với sự viêm. Và xáo tam phân chứa Ostruthin giúp ức chế sự tăng sinh loại tế bào này trong mạch máu, từ đó làm chậm tiến trình xơ vữa động mạch.

+ Viêm dạ dày: Xáo tam phân có khả năng bảo vệ niêm mạc dạ dày, hạn chế viêm loét thông qua hoạt chất luvangetin.

+ Chống viêm thần kinh: hoạt chất ostruthin và ninhvanin trong xáo tam phân giúp chống viêm các sợi dây thần kinh hiệu quả, giúp điều trị các bệnh có viêm thần kinh ngoại biên như thoát vị đĩa đệm chèn ép rễ thần kinh, đau thần kinh tọa, hội chứng ống cổ tay, đau dây thần kinh sinh ba, hội chứng Guillain – Barre và một số nhóm bệnh viêm xương khớp.

+ Đối với gan: Xáo tam phân có tác dụng bảo vệ tế bào gan, giảm mức độ tăng men gan AST, ALT khi gặp phải độc tố sau 2 ngày sử dụng, đồng thời có ích cho bệnh nhân gan nhiễm mỡ.

+ Đối với người rối loạn lipid máu: Xáo tam phân giúp hạ Cholesterone toàn phần trong máu

Các tác dụng của xáo tam phân dùng theo kinh nghiệm

Theo kinh nghiệm dân gian thì Xáo tam phân có tác dụng giải nhiệt, bồi bổ sức khỏe, thanh Can giải độc và đặt biệt là có khả năng trị ung thư.

III. Cách dùng - liều dùng xáo tam phân

1. Liều dùng xáo tam phân

Một số bài thuốc có xáo tam phân theo kinh nghiệm

Hiện tại chưa có y văn cổ truyền nào ghi chép bài thuốc liên quan xáo tam phân. Theo hầu hết kinh nghiệm sử dụng, vị thuốc này thường được dùng đơn độc qua 2 cách:

+ Sắc thuốc: Thái lát, sao vàng, hạ thổ (từ 15-20 phút) sau đó nhúng nhanh qua nước cho rơi đất cát ra rồi đem sắc thuốc.

Sắc lần một: dùng 2 lít nước sắc với 100g rễ tươi hoặc 50g rễ sấy khô xáo tam phân. Sắc còn 1 lít nước, uống khi nước thuốc còn ấm. Bảo quản trong bình thủy, không đặt trong tủ lạnh, không để sang ngày hôm sau.

Sắc lần hai: dùng 100g thuốc ở trên, cho thêm 1,5 lít nước vào sắc đến khi còn 1 lít rồi sử dụng như đã nêu trên.

+ Ngâm rượu: 1kg rễ xáo tam phân sẽ ngâm trong 3kg rượu trắng 40 độ. Rễ xáo tam phân được rửa sạch, cắt mỏng, phơi khô. Tiếp đến sao vàng và hạ thổ. Cho toàn bộ dược liệu vào bình thủy tinh, rót vào 3 lít rượu, giữ cho mức rượu cao hơn dược liệu, đậy kín. Thời gian ngâm khoảng 1 tháng sau đó có thể lấy ra uống, mỗi ngày dùng 2 lần, mỗi lần không quá 20ml.

Một số bài thuốc có xáo tam phân đã nghiên cứu:

Vì loài thảo dược này xuất nguồn từ cộng đồng dân tộc ít người ở miền núi, vùng sâu vùng xa, và mới chỉ được giới khoa học khám phá trong ít năm trở lại đây nên chưa có nghiên cứu về bài thuốc.

2. Đối với phụ nữ mang thai và cho con bú

Hiện nay chưa ghi nhận tác dụng ngoại ý trên đối tượng phụ nữ mang thai hoặc đang cho con bú. Tuy nhiên, cần thận trọng khi dùng cho phụ nữ mang thai vì chưa có minh chứng khoa học về tính an toàn của thảo dược này đối với thai kỳ. Sản phụ không nên tự ý dùng thảo dược này khi chưa có chỉ định của thầy thuốc.

3. Đối với trẻ nhũ nhi

Hiện nay chưa ghi nhận tác dụng ngoại ý trên đối tượng trẻ nhũ nhi. Tuy nhiên, cần thận trọng khi dùng cho trẻ nhũ nhi vì chưa có minh chứng khoa học về tính an toàn của thảo dược này trên trẻ nhũ nhi, cần tham khảo ý kiến thầy thuốc có chuyên môn về lĩnh vực này trước khi dùng.

IV. Tác dụng phụ - thận trọng - tương tác và chống chỉ định của xáo tam phân

Tuy thuốc không gây độc cho gan, nhưng cần thận trọng khi dùng cho người có thể trạng yếu kém, tiền sử tim mạch hoặc hệ tiêu hóa kém vì có thể gây mệt mỏi, nặng ngực, rối loạn tiêu hóa. Nếu buộc phải dùng thì chỉ dùng một nửa liều thông thường trong một tuần đầu.

Không dùng dạng rượu thuốc xáo tam phân cho người có tiền sử tăng huyết áp, rối loạn dẫn truyền nhịp tim, viêm dạ dày, người nghiện rượu.

Cần hỏi ý kiến thầy thuốc có chuyên môn về thảo dược này trước khi quyết định dùng kéo dài trên 3 tuần.

Không dùng khi không có mục đích chữa bệnh, không dùng xáo tam phân để phòng bệnh.

V. Bảo quản xáo tam phân

Cần làm khô thảo dược bằng máy sấy hoặc ánh nắng mặt trời, sau đó cho vào hủ thủy tinh, đậy kín, tránh ánh sáng. Có thể cho vào một viên vôi sống để hút ẩm. Nếu bạn không phải là thầy thuốc thì không nên lưu trữ thuốc tại nhà quá 10 ngày. Nếu bạn buộc phải lưu trữ thảo dược tại nhà lâu hơn, cần kiểm tra chúng hàng tuần, nếu phát hiện mối mọt, ẩm mốc, biến đổi màu sắc, mùi vị thì cần loại bỏ ngay.

BS Đoàn Quang Nguyên