Xuyên tâm liên - nổi danh “vua của các vị đắng”

Xuyên tâm liên là loại thảo dược lâu đời, nổi danh là “vua của các vị đắng”, tính hàn, xếp vào nhóm các dược liệu có tác dụng thanh nhiệt giải độc.

Tên khoa học của xuyên tâm liên là Andrographis paniculata (Burm.f.) Nees, thuộc họ Ô rô (Acanthaceae), hay còn được dân gian gọi với nhiều tên khác nhau như công cộng, hùng bút, nguyên cộng, lam khái liên, cây lá đắng, khô đảm thảo, nhất kiến kỷ…

Đây là một loại cây thân thảo nhỏ, mọc thẳng đứng cao dưới một mét. Lá mọc đối, có cuống ngắn, phiến lá hình mũi mác, mặt lá nhẵn. Hoa màu trắng điểm hồng, mọc thành chùm ở nách lá hay ngọn cành. Quả hình trụ dài, khi chín sẽ khô và tách ra để phóng thích nhiều hạt nhỏ. Hạt hình trụ, thuôn dài có cán phôi cứng nhằm giúp cho việc phát tán đi xa. Trong dân gian, xuyên tâm liên thường được dùng cả phần lá, thân và rễ, thu hoạch quanh năm. Rễ xuyên tâm liên thường hái vào mùa đông, lá và thân thu hoạch vào mùa hè.

Xuyên tâm liên thường được dùng cả phần lá, thân và rễ, thu hoạch quanh năm (Ảnh minh họa)

Trong tự nhiên, xuyên tâm liên có nguồn gốc từ Ấn Độ và Sri Lanka, sau đó được di thực và trồng phổ biến ở Nam Á, Đông Nam Á, miền nam Trung Quốc, khu vực Caribe, Trung Mỹ, Australia và châu Phi. Tại nước ta, xuyên tâm liên đã được Viện Dược liệu Việt Nam nghiên cứu và sử dụng từ năm 1980.

Ít ai biết rằng, vị thuốc này nằm trong hồi ức của nhiều thế hệ người Việt Nam trong thời kỳ đất nước còn gian khó, khan hiếm tân dược và kháng sinh. Khi đó, nhờ đặc tính kháng khuẩn, giảm viêm tốt, hơn nữa cây cũng dễ mọc, dễ trồng nên thường được dùng để chủ trị nhiều căn bệnh như viêm nhiễm đường hô hấp như cảm cúm, viêm nhiễm đường ruột, tiêu chảy, kiết lỵ, nóng sốt, dị ứng, sốt rét, bệnh gan. Nhà nghiên cứu dược học Đỗ Tất Lợi cho biết, cây thuốc dân gian này có thể dùng để chữa đau nhức xương khớp và trị rắn cắn.

Xuyên tâm liên được sử dụng để chủ trị nhiều bệnh từ hô hấp, tiêu hóa đến gan mật (Ảnh minh họa)

Sau này, khi y học phát triển, xuyên tâm liên được nghiên cứu khá kỹ càng về thành phần hóa học và các tác dụng dược lý. Các nghiên cứu đã công bố cho thấy thành phần hóa học chính có trong xuyên tâm liên chủ yếu là các hợp chất nhóm diterpen lacton, trong đó có thể kể đến một số chất tiêu biểu như: andrographolid, neoandrographolid, sndrographisid và bisandrographolid A, B, C và D.

Ngoài ra, trong xuyên tâm liên còn chứa các dẫn xuất giá trị flavonoid nhóm flavon như andrographin, panicolin... Một loạt nghiên cứu về tác dụng dược lý của xuyên tâm liên được tiến hành cho thấy đây là một dược liệu rất tiềm năng trong tác dụng kháng khuẩn, kháng virus, đặc biệt là một số chủng virus như Influenza A, EBV, HIV, Ebola.

Gần đây nhiều nghiên cứu đã được thực hiện để hiểu rõ hơn về tác động của xuyên tâm liên trên SARS-CoV-2 - một vấn đề của thời đại mà chúng ta đang phải đối phó và cho thấy hiệu quả của loại thảo dược này trên những bệnh nhân COVID-19. Vì vậy, xuyên tâm liên đã được một số quốc gia như Malaysia, Indonesia, Thái Lan sử dụng trong thời gian qua cho thấy hiệu quả thích cực

Do đó, Bộ Y tế quyết định đưa xuyên tâm liên vào điều trị trên những bệnh nhân COVID-19 ít triệu chứng, thể nhẹ, kết hợp cùng nâng cao thể trạng, dinh dưỡng. Ngoài ra, các trường hợp F1 cách ly tại nhà, có dấu hiệu mệt mỏi cũng có thể xem xét sử dụng vị thuốc này.

Xuyên tâm liên - loại thảo dược tiềm năng đánh bại SARS-CoV-2

Trong nghiên cứu in silico (mô phỏng, tính toán về các lĩnh vực sinh học, y dược trên máy vi tính) về một số cây thuốc có triển vọng để phòng chống và điều trị COVID-19 đã được báo cáo, xuyên tâm liên là loại dược liệu được quan tâm và đánh giá cao.

Kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học thuộc Trường Cao đẳng dược JSS (2020) tại Ấn Độ cho thấy, các thành phần hóa học của xuyên tâm liên (andrographolide và dihydroxy dimethoxy flavone) có tác dụng chống lại COVID-19 bằng cách ức chế enzym protease chính của virus này trên thử nghiệm in silico.

Andrographolide (thuộc nhóm diterpenoid lactone) - hợp chất chiết xuất từ xuyên tâm liên là một chất ức chế tiềm năng đối với protease chính của COVID-19 (Mpro). Nghiên cứu cho thấy, andrographolide có tác dụng kết nối phân tử, phân tích mục tiêu, dự đoán độc tính và dược động học. Andrographolide đã được gắn thành công vào vị trí liên kết của COVID-19 Mpro (với điểm gắn kết là -3.094357 [A1] kcal/mol). Các phương pháp tính toán cũng dự đoán phân tử này có độ hòa tan tốt, đặc tính dược lực học và độ chính xác mục tiêu. Phân tử này cũng tuân theo quy tắc Lipinski, khiến nó trở thành một hợp chất đầy hứa hẹn, có tiềm năng sử dụng chống lại COVID-19.

Xuyên tâm liên được đánh giá có thể ức chế và tiêu diệt SARS-CoV-2 trong các thí nghiệm được tiến hành (Ảnh minh họa)

Tăng cường miễn dịch là chiến lược toàn cầu để chống lại đại dịch COVID-19. Xuyên tâm liên trước đây được sử dụng rộng rãi để điều trị đau họng, cảm cúm và nhiễm trùng đường hô hấp… Do đó, cũng tại Ấn Độ, các nhà khoa học của Đại học Jadavpur (2020) đã tiến hành nghiên cứu nhằm mục tiêu chống COVID-19 và các con đường lây lan của nó.

Kết quả cho thấy, sự hợp lực giữa andrographolide và một số hợp chất khác của Xuyên tâm liên được xác định là chất chống viêm an toàn và hiệu quả, có tác dụng đối với nhiễm trùng đường hô hấp trên, có thể làm giảm đáng kể việc sản xuất cytokine và các yếu tố gây viêm trong nhiễm virus.

Tại Trung Quốc, trong quá trình đẩy lùi đại dịch COVID-19 đã thực hiện chương trình khuyên dùng xiyanping tiêm để điều trị lâm sàng COVID-19.

Xiyanping là một chế phẩm chống viêm, kháng virus được phát triển và cấp phép sử dụng ở Trung Quốc. Đây là một sản phẩm tiêm bán tổng hợp có nguồn gốc từ thành phần hoạt tính của cây Xuyên tâm liên gồm 9-dehydro-17-hydro-andrographolide và natri 9-dehydro-17-hydro-andrographolide-19-yl sulfate.

Bài báo của nhóm tác giả thuộc Tasly Pharmaceutical Group Co. Thiên Tân, Trung Quốc (2020) đã tóm tắt tác dụng dược lý và ứng dụng lâm sàng của andrographolide Xuyên tâm liên, đồng thời khẳng định các công năng thanh nhiệt và giải độc, kháng sinh và chống viêm, có tác dụng điều trị rõ ràng đối với các bệnh hô hấp bao gồm viêm phổi, viêm đường hô hấp trên do vi khuẩn, virus dựa trên một số lượng lớn dữ liệu lâm sàng đã được tích lũy.

Andrographolide có tác dụng kháng virus tiềm năng trong việc điều trị COVID-19 và có thể làm giảm mức độ viêm ở bệnh nhân, cải thiện các triệu chứng hô hấp, ức chế virus và cải thiện khả năng miễn dịch của cơ thể… với tính an toàn cao.

Ngoài ra, andrographolide còn có tác dụng bảo vệ gan và có giá trị lâm sàng để điều trị các bệnh tim mạch, đồng thời có tác dụng bảo vệ đối với tổn thương gan, tim mạch do một số thuốc chống COVID-19 khác. Qua đây, có thể thấy việc điều trị COVID-19 bằng andrographolide phù hợp với lý thuyết của y học cổ truyền về vị thuốc Xuyên tâm liên.

Tại Thái Lan, tác dụng chống COVID-19 của xuyên tâm liên đã được khẳng định hơn. Tháng 4 năm ngoái, nhóm học giả thuộc Viện Sinh học của Vụ Khoa học y tế, trực thuộc Bộ Y tế Thái Lan, đã phát hiện dược tính của xuyên tâm liên có thể ức chế và tiêu diệt SARS-CoV-2 trong các thí nghiệm được tiến hành.

Sau đó, để chứng minh loại thảo dược này cũng mang đến kết quả tích cực tương tự khi điều trị trên người mắc COVID-19, cuộc thử nghiệm lâm sàng đầu tiên đã được Viện Nghiên cứu y học cổ truyền Thái Lan (trực thuộc Cục Y học cổ truyền và liệu pháp thay thế Thái Lan) tiến hành với sự tham gia của những bệnh nhân đã biểu hiện những triệu chứng mắc COVID-19 nhẹ như đau họng, nhức đầu, ho hay sổ mũi.

Bệnh nhân được cho uống 180 mg xuyên tâm liên/ngày, chia đều làm 3 lần vào lúc 6 giờ sáng, 2 giờ chiều và 10 giờ tối, uống liên tục trong 5 ngày. Trong quá trình đó, nhóm nghiên cứu đã lấy mẫu máu của từng bệnh nhân vào các ngày thứ nhất, thứ ba, thứ năm của cuộc thử nghiệm để kiểm tra lượng SARS-CoV-2 và nhận thấy phương thức điều trị bằng xuyên tâm liên mang đến kết quả khả quan.

Xuyên tâm liên: “Chữa” chứ không “ngừa” COVID-19, không tự ý sử dụng

Tóm lại, từ các kết quả nghiên cứu tiền lâm sàng và lâm sàng đã đề cập ở trên cho thấy việc sử dụng xuyên tâm liên trong phòng và trị COVID-19 là có căn cứ khoa học. Tuy nhiên, tất cả phải tuyệt đối tuân thủ theo sự chỉ dẫn của thầy thuốc và bác sĩ chuyên ngành, không được tự ý sử dụng để tự điều trị nếu không có sự cho phép của chuyên gia Y tế.

Bởi không phải ai cũng có thể dùng xuyên tâm liên. Phụ nữ có thai, đang cho con bú, những người có vấn đề về thận, gan và những người thường xuyên dùng thuốc cao huyết áp… đều nằm trong nhóm không nên dùng.

Người bệnh đang dùng các loại thuốc chống đông máu, thuốc kháng tiểu cầu, thuốc ức chế miễn dịch… càng cần có ý kiến của bác sĩ trước khi dùng xuyên tâm liên để không bị ảnh hưởng tới sức khỏe và thuốc chữa bệnh đang dùng. Nên cần có tư vấn của bác sĩ trước khi dùng để đề phòng tác dụng phụ.

Ngoài ra, đây là loại dược liệu có tính hàn, sử dụng liên tục hoặc quá liều có thể gây tê tay chân, hạ huyết áp, ảnh hưởng đến gan, thận… Vì vậy, người bệnh nhất thiết phải tham khảo ý kiến của bác sĩ, có sự tư vấn, hướng dẫn kỹ càng trước khi sử dụng.

Đặc biệt lưu ý, xuyên tâm liên chỉ nên được dùng cho những trường hợp mắc COVID-19 đã biểu hiện các triệu chứng rõ ràng, không được chứng minh có thể phòng ngừa COVID-19, vì vậy để bảo vệ bản thân và gia đình trong giai đoạn dịch bệnh phức tạp mỗi người cần thực hiện tốt 5K - Khẩu trang, Khử khuẩn, Khoảng cách - Không tụ tập, Khai báo y tế + vắc xin.

>>> Xuyên tâm liên là thảo dược gì, sử dụng như thế nào?