Tầm soát sớm - “lá chắn” chủ động ngăn ngừa ung thư

1. Tầm soát ung thư được hiểu như thế nào?

Cụm từ tầm soát ung thư được nhắc đến rất nhiều nhưng không phải ai cũng hiểu rõ tầm soát ung thư là gì ạ?

BS.CK2 Nguyễn Thiện Nhân - Trưởng đơn vị Ung bướu, Bệnh viện Nguyễn Trãi, TPHCM trả lời: Tầm soát là quá trình phát hiện ung thư hoặc những tổn thương tiền ung thư khi cơ thể chưa có triệu chứng lâm sàng, nhằm phát hiện bệnh sớm.

Ở giai đoạn đầu, tế bào ung thư chỉ mới hình thành, chưa lan rộng và chưa ảnh hưởng đến hoạt động của cơ thể. Nếu phát hiện sớm, khả năng điều trị khỏi rất cao.

Vai trò của tầm soát là phát hiện ung thư ở giai đoạn tiền triệu chứng khi cơ thể chưa có dấu hiệu để can thiệp sớm, giảm gánh nặng điều trị.

2. Sự khác biệt giữa chẩn đoán ung thư và tầm soát ung thư 

Thưa bác sĩ, trong đời sống hằng ngày, mọi người thường nhắc đến tầm soát ung thư, nhưng cũng có người đề cập đến chẩn đoán ung thư, vậy chẩn đoán ung thư và tầm soát ung thư khác nhau như thế nào ạ?

BS.CK2 Nguyễn Thiện Nhân trả lời: Tầm soát và chẩn đoán ung thư là hai khái niệm hoàn toàn khác nhau:

- Tầm soát ung thư: thường áp dụng cho người chưa có triệu chứng, tầm soát giúp phát hiện sớm ung thư hoặc tổn thương tiền ung thư. 

Thường được sử dụng các phương pháp đơn giản như: nhũ ảnh, xét nghiệm Pap, nội soi tiêu hóa, CT liều thấp... và tầm soát sẽ thực hiện theo chương trình định kỳ.

- Chẩn đoán ung thư: sẽ áp dụng cho người đã có triệu chứng nghi ngờ như ho kéo dài, sụt cân, đi cầu ra máu, nổi hạch... Mục tiêu là xác định chính xác bản chất tổn thương, khẳng định có ung thư hay không.

Chẩn đoán ung thư cần kỹ thuật chuyên sâu hơn như: sinh thiết, giải phẫu bệnh, chụp PET/CT, xét nghiệm gen. Mang tính cá thể hóa, điều trị cụ thể cho từng người bệnh.

3. Tất cả các loại ung thư có cần được tầm soát?

Đối với ung thư thì sẽ có rất là nhiều loại, vậy đối với tầm soát ung thư thì có thể tầm soát được tất cả các loại ung thư hay không ạ?

BS.CK2 Nguyễn Thiện Nhân trả lời: Thực tế không phải tất cả các loại ung thư đều có thể tầm soát được. Chỉ một số ung thư có thể tầm soát được vì có bằng chứng khoa học xác nhận các loại ung thư được đưa vào chính sách tầm soát.

Hiện nay, y học chỉ khuyến cáo tầm soát một số loại ung thư đã được chứng minh bao gồm:

• Ung thư vú
• Ung thư cổ tử cung
• Ung thư đại trực tràng
• Ung thư phổi
• Ung thư gan (chỉ khuyến cáo với nhóm nguy cơ cao (VD: viêm gan B, C, xơ gan)
• Ung thư tiền liệt tuyến

Một số loại như ung thư vòm họng, tụy, dạ dày… hiện chưa có khuyến cáo tầm soát rộng rãi tại Việt Nam. Việc kiểm tra tổng quát không thể thay thế cho tầm soát, vì tầm soát là một quy trình mang tính định kỳ, cần đúng đối tượng và đúng phương pháp.

4. Những ai nên tầm soát ung thư?

Nhiều trường hợp không biết bản thân có nằm trong nhóm nên tầm soát hay không, vậy có phải tất cả mọi người đều có thể tầm soát ung thư hay không ạ?

BS.CK2 Nguyễn Thiện Nhân trả lời: Tầm soát chỉ có ý nghĩa khi thực hiện đúng đối tượng. Việc tầm soát cho trẻ nhỏ hoặc người già có bệnh lý nền nặng là không được khuyến khích. 

Ví dụ: Trẻ từ 12–13 tuổi không thuộc nhóm nguy cơ ung thư phổi thì không nên tầm soát dù có người thân mắc bệnh ung thư phổi hoặc người già có bệnh nền nặng, tuổi thọ giới hạn, không nên thực hiện tầm soát ung thư vú.

Việc xác định tầm soát cần dựa vào độ tuổi, yếu tố nguy cơ cá nhân và gia đình. Trong một số trường hợp, nếu người bệnh thuộc nhóm nguy cơ cao (như có người thân mắc ung thư sớm, có đột biến gen di truyền), thì độ tuổi bắt đầu tầm soát có thể sớm hơn 10 năm so với khuyến cáo chung.

Trước khi tầm soát, mỗi người cần được bác sĩ chuyên khoa tư vấn để xác định mức độ nguy cơ và lựa chọn tầm soát phù hợp.

5. Phương tiện nào sẽ tầm soát ung thư hiệu quả?

Hiện nay các phương tiện y khoa rất hiện đại nhưng vẫn có nhiều bệnh nhân đang rất băn khoăn không biết nên bắt đầu từ đâu. Hiện nay có những phương tiện nào để tầm soát ung thư hiệu quả nhất ạ?

BS.CK2 Nguyễn Thiện Nhân trả lời: Một kỹ thuật chỉ được xem là phương tiện tầm soát khi làm giảm tỷ lệ tử vong, đồng thời phổ biến trên các đối tượng bệnh nhân, chi phí thấp và an toàn.

Ví dụ: giải pháp hiệu quả để tầm soát ung thư phổi là chụp CT phổi liều thấp, còn MRI hoặc PET/CT không phải là phương tiện tầm soát chuẩn, không được khuyến cáo sử dụng rộng rãi trong chương trình tầm soát ung thư cộng đồng.

Đối với ung thư vú thì khoa học đã chứng minh rằng chụp nhũ ảnh (mammography) là kỹ thuật tiêu chuẩn để tầm soát ung thư vú. Vì kỹ thuật này giúp làm giảm tỷ lệ tử vong do ung thư vú, còn siêu âm hoặc CT không nằm trong chương trình tầm soát.

Ung thư cổ tử cung: xét nghiệm phết tế bào cổ tử cung (Pap smear) đáp ứng đủ tiêu chí như hiệu quả, rẻ và dễ thực hiện.

6.  Xét nghiệm dấu ấn dấu ấn ung thư không phải là phương tiện tầm soát ung thư

Xét nghiệm máu tìm dấu ấn ung thư có phải là phương tiện tầm soát ung thư hay không ạ?

BS.CK2 Nguyễn Thiện Nhân trả lời: Dấu ấn ung thư (tumor markers) và xét nghiệm máu không phải là phương tiện tầm soát ung thư vì không đủ độ nhạy và độ đặc hiệu để phát hiện sớm. Hiện nay chưa có bằng chứng khoa học nào cho thấy việc xét nghiệm các dấu ấn sinh học (như CEA, CA 19-9, CA 125...) giúp giảm tỷ lệ tử vong do ung thư.

Tumor marker chỉ nên được sử dụng để theo dõi đáp ứng điều trị và phát hiện tái phát sau khi đã chẩn đoán ung thư.

7. Việc tầm soát ung thư sẽ mang lại các giá trị như thế nào?

Một số trường hợp nghĩ việc tầm soát ung thư chỉ mong được phát hiện bệnh sớm. Vậy tầm soát còn mang lại nhiều giá trị gì hơn nữa không ạ?

BS.CK2 Nguyễn Thiện Nhân trả lời: Giá trị cốt lõi nhất của việc tầm soát ung thư là phát hiện sớm để can thiệp sớm, tăng cơ hội điều trị khỏi, giảm chi phí và kéo dài thời gian sống.

Ngoài ra, thông qua tầm soát, các tổn thương tiền ung thư có thể được phát hiện và điều trị kịp thời. Nội soi dạ dày có thể phát hiện và cắt tổn thương nhỏ, nội soi đại tràng có thể cắt polyp trước khi tiến triển thành ung thư.

Tầm soát còn giúp thúc đẩy lối sống lành mạnh và phòng ngừa ung thư thông qua việc điều chỉnh hành vi như chế độ ăn, vận động từ đó giảm nguy cơ mắc bệnh.

8. Việc tầm soát có yếu tố gây hại như thế nào?

Thưa bác sĩ, vậy tầm soát có gây hại gì hay không ạ?

BS.CK2 Nguyễn Thiện Nhân trả lời: Kỹ thuật tầm soát cứu sống được nhiều bệnh nhân và tiết kiệm chi phí đáng kể. Nhưng có thể có tác dụng phụ hoặc tai biến nhẹ như nội soi tiêu hóa dễ có nguy cơ chảy máu, thủng thành ruột.

Tuy nhiên tỷ lệ này rất hiếm và có thể kiểm soát được nếu thực hiện tại cơ sở y tế uy tín.

9. Lựa chọn cơ sở y tế uy tín để tầm soát ung thư

Thưa bác sĩ, nếu như bệnh nhân muốn đi tầm soát thì có thể đến được những cơ sở cũng như địa chỉ uy tín nào ạ?

BS.CK2 Nguyễn Thiện Nhân trả lời: Tầm soát ung thư nên ưu tiên chọn những bệnh viện chuyên khoa về ung thư hoặc những bệnh viện đa khoa có khoa ung bướu với đội ngũ chuyên môn và trang thiết bị phù hợp.

Tại TP.HCM, Bệnh viện Nguyễn Trãi đã triển khai các dịch vụ tầm soát như: dạ dày, ung thư đại trực tràng, nội soi dạ dày và nội soi đại tràng có gây mê. Có thể can thiệp nội soi điều trị khi phát hiện polyp hoặc tổn thương tiền ung thư.

Tầm soát không có nghĩa là người thực hiện đang mắc ung thư. Tầm soát là biện pháp chủ động giúp phát hiện sớm bất thường và bảo vệ sức khỏe lâu dài.