Probiotics - Hướng tiếp cận tiềm năng trong bệnh lý viêm đường hô hấp trên

Theo Trưởng Đơn vị Tai Mũi Họng, Phòng khám Đa khoa Trường ĐH Y khoa Phạm Ngọc Thạch, hệ vi sinh vật đường hô hấp là một hệ sinh thái sống động, bao gồm các vi sinh vật sống cộng sinh ở cả đường hô hấp trên (mũi, họng, hầu, xoang) và dưới (khí quản, phổi). Khi hệ vi sinh này bị mất cân bằng nguy cơ viêm nhiễm sẽ gia tăng đáng kể.

Thống kê cho thấy hơn 90% các trường hợp viêm đường hô hấp trên là do virus, phổ biến nhất là Rhinovirus và RSV. Vi khuẩn chỉ chiếm tỷ lệ nhỏ hơn nhưng thường gây biến chứng nặng và kéo dài thời gian điều trị. Trong những năm gần đây, nhiều nhóm nghiên cứu đã chứng minh rằng một số chủng probiotics có thể hỗ trợ phòng ngừa và điều trị các bệnh lý viêm đường hô hấp trên thông qua việc kích hoạt miễn dịch tại chỗ, ức chế virus và vi khuẩn gây bệnh, đồng thời giảm sản sinh các cytokine tiền viêm, giúp hạn chế phản ứng viêm quá mức (cơn bão cytokine).

Chuyên gia cho biết, Probiotics đã được sử dụng rộng rãi trong hỗ trợ điều trị tiêu hóa, nhưng nay đang dần chứng minh hiệu quả ở cả đường hô hấp. Các chủng thường được lựa chọn để sản xuất chế phẩm gồm: Lactobacillus spp., Bifidobacterium spp., Streptococcus thermophilus và Saccharomyces boulardii. Tùy vào mục đích sử dụng, từng chủng lợi khuẩn sẽ có hoạt tính sinh học, khả năng bám dính và kích hoạt miễn dịch khác nhau.

Cùng với tiến bộ trong công nghệ dược phẩm, probiotics hiện được bào chế dưới nhiều dạng, giúp linh hoạt trong chỉ định và thuận tiện cho từng đối tượng người bệnh. Mỗi dạng đều có ưu - nhược điểm riêng.

Chẳng hạn, đối với viên nang (capsule), ưu điểm là có lớp bao tan trong ruột, giúp bảo vệ lợi khuẩn khỏi acid dạ dày, liều lượng chuẩn xác. Tuy nhiên, dạng này khó nuốt ở trẻ nhỏ hoặc người già, cần dùng kèm nước. Hay dạng bột pha uống/ gói cốm mang lại lợi điểm là linh hoạt, có thể pha vào nước/sữa, phù hợp với trẻ nhỏ. Tuy nhiên, một số chủng lợi khuẩn có thể mất hoạt tính nếu pha nước quá nóng.

Ngoài ra, đối với dạng dung dịch/ ống uống trực tiếp giúp dễ sử dụng, hấp thu nhanh, phổ biến trong điều trị tiêu chảy. Song, nhược điểm là không có lớp bảo vệ chống acid dạ dày và khá nhạy cảm với nhiệt độ môi trường. Sữa chua probiotic/ thực phẩm lên men là lựa chọn dễ tiếp cận, ngon miệng và bổ dưỡng, nhưng lại khó kiểm soát liều lượng và khó đánh giá hiệu quả điều trị trong bệnh lý cụ thể.

Trong khi đó, dạng xịt mũi/ nhỏ mũi chứa probiotics hiện đang được xem là hướng đi mới đầy tiềm năng, cho phép tác động trực tiếp lên niêm mạc hô hấp, giúp giảm tải virus, phục hồi tổn thương niêm mạc và tăng tiết IgA tại chỗ. Tuy nhiên, dạng này chỉ có tác dụng tại chỗ, không toàn thân và dễ bị sai tư thế khi sử dụng nếu không được hướng dẫn kỹ.

Trong số các dạng bào chế trên, probiotics dạng xịt mũi hoặc nhỏ mũi đang được giới chuyên môn đặc biệt quan tâm. Dạng bào chế này giúp đưa lợi khuẩn tiếp xúc trực tiếp với niêm mạc mũi - nơi virus thường xâm nhập đầu tiên - từ đó rút ngắn thời gian điều trị và giảm mức độ nghiêm trọng của triệu chứng.

Một số sản phẩm probiotics dạng xịt chứa bào tử lợi khuẩn Bacillus subtilis ANA4 và Bacillus clausii ANA39 - hai chủng được phân lập từ hệ tiêu hóa động vật và có khả năng sống sót cao trong môi trường khắc nghiệt. Bacillus subtilis hỗ trợ hình thành màng sinh học bảo vệ, trong khi Bacillus clausii giúp kích thích miễn dịch tự nhiên. Kết quả nghiên cứu cho thấy, khi xịt trực tiếp vào hốc mũi giúp giảm tải lượng virus RSV và cúm lên đến 50-60 lần so với nước muối sinh lý, đồng thời rút ngắn thời gian điều trị các triệu chứng hô hấp cấp từ 1-2 ngày.

Đáng chú ý, các khảo sát lâm sàng cho thấy không ghi nhận tác dụng phụ bất thường như kích ứng niêm mạc hay rối loạn nhịp thở khi sử dụng probiotics dạng xịt cho trẻ nhỏ. Ngoài việc kháng virus, lợi khuẩn còn giúp ngăn ngừa vi khuẩn bội nhiễm và điều hòa nồng độ cytokine tiền viêm, từ đó làm giảm hiện tượng nghẹt mũi và sổ mũi kéo dài.

Từ góc độ chuyên môn Tai Mũi Họng, điều trị tại chỗ không phải là khái niệm mới, nhưng đang ngày càng được củng cố với nhiều bằng chứng khoa học. Sử dụng thuốc tại chỗ có ưu điểm là giảm hấp thu toàn thân, giảm tác dụng phụ và giảm lạm dụng kháng sinh. Các nhóm thuốc hiện nay được dùng tại chỗ trong mũi gồm: steroids (Mometasone, Fluticasone), kháng sinh (Mupirocin, Neomycin), tinh dầu khử khuẩn, và mới nhất là probiotics, nitric oxide và các chất bảo vệ cơ học (như màng carrageenan, acid ellagic…).

Tuy nhiên, để đạt hiệu quả tối ưu khi dùng thuốc tại chỗ, nhất là với trẻ nhỏ, việc làm sạch niêm mạc mũi trước khi xịt hoặc nhỏ thuốc là vô cùng quan trọng. Việc này có thể thực hiện bằng cách hút nhầy bằng ống hút mềm hoặc nội soi hút mũi tại phòng khám chuyên khoa.

Ngoài ra, một số hoạt động đi kèm như hướng dẫn bệnh nhân tư thế xịt đúng, liều dùng chính xác và cách theo dõi hiệu quả điều trị tại nhà cũng đóng vai trò then chốt. TS.BS Nam Hà nhấn mạnh, việc cập nhật kiến thức và đào tạo kỹ năng điều trị tại chỗ cho các bác sĩ Tai Mũi Họng ở tuyến y tế cơ sở sẽ giúp tăng khả năng tiếp cận của người bệnh và giảm thiểu nguy cơ lạm dụng kháng sinh trong cộng đồng.

Cuối cùng, chuyên gia nhấn mạnh rằng, probiotics - đặc biệt ở dạng xịt mũi là một hướng điều trị đầy tiềm năng trong viêm đường hô hấp trên, nhất là khi được kết hợp với liệu pháp điều trị tại chỗ một cách khoa học. Trong bối cảnh đề kháng kháng sinh ngày càng gia tăng và các bệnh hô hấp lan rộng theo mùa, việc ứng dụng probiotics đúng cách, đúng chủng, đúng liều, đúng vị trí là lời đáp phù hợp cho xu hướng y học hiện đại: hiệu quả - an toàn và cá thể hóa.

>>> Antileukotriene: Làn gió mới trong điều trị toàn diện viêm mũi dị ứng và bệnh lý kèm theo

>>> Chiến lược sử dụng kháng sinh hiệu quả trong điều trị nhiễm khuẩn Tai Mũi Họng: Tối ưu từ bằng chứng đến thực hành

>>> Kiểm soát dị ứng hiệu quả: Cần phòng ngừa sớm, điều trị đa mô thức và cá thể hóa