Nhận diện hen phế quản và hen phế quản thể ho để điều trị ho kéo dài hiệu quả

1. Ho trong bao lâu thì được xem là ho kéo dài?

Hiện nay, đặc biệt là sau thời gian COVID nhiều bệnh nhân than phiền về việc hay gặp tình trạng ho. Vậy xin hỏi BS, ho là triệu chứng tốt hay xấu, một bệnh nhân ho trong bao lâu thì được xem là ho kéo dài ạ?

TS.BS Đoàn Thị Phương Lan trả lời: Ho là một triệu chứng thường gặp trong cuộc sống hằng ngày và trong các bệnh lý hô hấp.

Đây là phản xạ tự nhiên của cơ thể giúp bảo vệ cơ thể khỏi các vật thể lạ từ bên ngoài xâm nhập vào hoặc tống các chất tiết, dị vật trong đường thở ra ngoài giúp làm sạch đường thở.

Khi bị ho không nên tìm mọi cách để làm hết ho. Tuy nhiên có những trường hợp ho quá mức làm ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống thì cần phải giảm bớt ho.

Cơ chế của ho là một phản xạ phức tạp. Những thụ thể nhạy cảm ho nằm ở rất nhiều các cơ quan trong cơ thể như khí phế quản, vùng hầu họng, tai, màng phổi, màng tim, cơ hoành, thực quản và dạ dày.

Khi những thụ thể ho bị kích thích sẽ dẫn truyền thần kinh đến các trung tâm ho ở tủy sống, não bộ. Các cơ quan phân tích này sẽ đưa ra những hướng dẫn và dẫn truyền thần kinh đến những cơ quan gây ho bằng các sợi thần kinh ly tâm là các sợi thần kinh vận động của tủy sống, cơ hoành, cũng như dây thần kinh 10 đến các bộ phận của đường hô hấp như thanh quản, khí quản, phế quản và tạo nên phản xạ ho.

Đứng trước một trường hợp ho các bác sĩ phải phân tích rất kỹ các đặc điểm của ho như:

Thời gian ho được chia thành 3 loại:

- Ho cấp tính: Có thể kéo dài trong vòng 3 tuần.

- Ho bán cấp: Kéo dài từ 3 - 8 tuần.

- Ho mạn tính: Kéo dài trên 8 tuần.

Với các trường hợp do nguyên nhân lành tính như viêm phế quản hay chảy mũi sau, thông thường bệnh nhân sẽ kết thúc ho trong vòng 1 - 3 tuần (ho cấp tính). Những trường hợp ho dai dẳng, kéo dài trong vài tuần là dấu hiệu của một số bệnh lý nặng khác.

2. Độ tuổi nào dễ mắc ho kéo dài và nguyên nhân do đâu?

Ho kéo dài nhiều tuần như vậy, hẳn người bệnh thấy rất khó chịu. Vậy bệnh nhân ở độ tuổi nào thường dễ mắc ho kéo dài và nguyên nhân của ho kéo dài là do đâu thưa BS?

TS.BS Đoàn Thị Phương Lan trả lời: Ho kéo dài gặp trong rất nhiều bệnh, thụ thể gây ho nằm ở các tạng. Vì vậy, không thể thống kê tỷ lệ ho kéo dài chính xác, tuy nhiên ước tính chiếm khoảng 10 - 12% dân số và ở tuổi khởi phát khoảng từ 60 tuổi trở lên. Nữ có xu hướng ho thường xuyên hơn và có độ nhạy phản xạ ho cao hơn so với nam.

Ho kéo dài có thể gặp do các nguyên nhân tại phổi như:

- Bệnh lý của đường hô hấp trên: Như hội chứng chảy mũi sau, nghĩa là viêm mũi xoang, có dịch ở mũi xoang chảy xuống thành sau họng và gây ho. Các bệnh nhân này thường có biểu hiện của hắt hơi, sổ mũi, chảy nước mũi, có cảm giác dịch chảy phía sau cổ họng.

- Bệnh hen: Từ trẻ em đến người già đều có nguy cơ mắc phải. Triệu chứng ho của hen thường gặp vào ban đêm, có liên quan đến thời tiết, dị nguyên. Khi ho thường kèm theo các triệu chứng khác như viêm long đường hô hấp trên, hắt hơi, sổ mũi, thở rít, thở khò khè.

- Viêm phế quản tăng bạch cầu ái toan: Đây là nguyên nhân thường gặp gây ho kéo dài và để chẩn đoán rất phức tạp, cần đến các xét nghiệm chuyên sâu.

- Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD): Bệnh ngày càng được quan tâm không chỉ ở Việt Nam mà ở các quốc gia trên thế giới. Đây là gánh nặng rất lớn về bệnh tật, bệnh nhân bị bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính sẽ suy giảm chất lượng cuộc sống, thời gian sống bị rút ngắn và chi phí y tế cao. Hiện đã có các chương trình mục tiêu quốc gia để giúp cho các bệnh nhân bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính được phát hiện sớm và điều trị hiệu quả.

- Nhiễm virus, vi khuẩn đường hô hấp: Bệnh nhân nhiễm COVID-19 thường ho rất lâu sau khi mắc. Những trường hợp nhiễm vi khuẩn gây ho mạn tính như lao phổi bệnh nhân có thể ho rất lâu.

- Các nguyên nhân khác: Như giãn phế quản gây ho khạc đờm kéo dài, ho do ung thư phổi kèm theo ho ra máu, đau ngực, khó thở.

- Tình trạng viêm phổi hít cũng thường gặp: Hiện nay tuổi thọ người Việt Nam đã tăng cao, đi kèm với đó là rất nhiều bệnh lý nền, bệnh thần kinh nên rất nhiều trường hợp người già không được minh mẫn, bị tai biến, ăn uống không tốt, nuốt sặc dẫn đến viêm phổi hít.

- Dị vật đường thở: Một số trường hợp ho lâu ngày nhưng không tìm biết tại sao, đến khi đi khám bệnh, làm các xét nghiệm chẩn đoán mới biết bị hóc xương, hạt hồng xiêm, dị vật đường thở nhưng không biết dẫn đến ho kéo dài.

- Bệnh phổi kẽ: Không phải là bệnh mới và gần đây được quan tâm nhiều vì là bệnh khó trong thực hành lâm sàng.

Bên cạnh đó, còn có các nguyên nhân ngoài phổi gây ho kéo dài:

- Trào ngược dạ dày thực quản: Chiếm 40% do cuộc sống ngày càng bận rộn và căng thẳng. Những trường hợp ho do trào ngược dạ dày thực quản bệnh nhân thường có thêm triệu chứng của đường tiêu hóa như ợ hơi, ợ chua, cảm giác vướng ở vùng họng do dịch vị dạ dày trào ngược lên gây viêm.

- Thuốc ức chế men chuyển và các thuốc khác: Trong các thuốc tim mạch thì thuốc hạ huyết áp rất phổ biến vì bệnh nhân bị tăng huyết áp khá nhiều. Có nhiều nhóm thuốc hạ huyết áp, trong đó nhóm thuốc ức chế men chuyển làm bệnh nhân bị ho.

Bên cạnh đó, một số thuốc hạ huyết áp khác cũng gây ho như chẹn canxi hoặc bisphosphonate làm tăng nguy cơ trào ngược dạ dày thực quản dẫn đến ho kéo dài. Thuốc điều trị tăng nhãn áp làm tăng nhạy cảm của các thụ thể ho dẫn đến ho kéo dài.

- Bệnh nhân bị suy tim: Ở màng tim có các thụ thể nhạy cảm ho và khi suy tim có tình trạng ứ huyết ở phổi nên kích thích thụ thể ho dẫn đến bệnh nhân bị ho.

- Trong thực tế còn gặp các trường hợp ho do tâm lý, do thói quen (bệnh nhân ho nhưng không tìm thấy nguyên nhân): Sau khi lo lắng, stress quá nhiều, căng thẳng mất ngủ nhiều sẽ ho.

- Ho mạn tính khó chữa: Chưa có khuyến cáo điều trị. Một số bệnh làm việc sẽ quên không ho nhưng khi để ý đến lại ho từ đó kích thích đường hô hấp làm ho nhiều hơn. Nếu ho do thói quen có thể uống nước hoặc làm việc gì đó trong lúc ho để dần dần tạo thành thói quen không ho nữa.

3. Ho kéo dài trong hen suyễn khác gì so với ho do các nguyên nhân khác?

Như BS vừa đề cập đến nguyên nhân ho kéo dài do hen suyễn. Xin nhờ BS giải thích thêm, ho kéo dài trong hen suyễn có khác gì so với ho do các nguyên nhân BS vừa nói trên?

TS.BS Đoàn Thị Phương Lan trả lời: Một trong các nguyên nhân gây ho kéo dài là hen phế quản, thường xuất hiện ban đêm, thành từng cơn, kèm theo các triệu chứng khò khè, tức ngực,

Bên cạnh đó, trong hen phế quản có một biến thể là hen phế quản thể ho, trong bệnh này người bệnh có triệu chứng ho là chính mà không có các triệu chứng khác của hen.

Hen phế quản thể ho gặp ở 5 - 10% dân số nói chung. Đây là nguyên thường gặp gây ho dai dẳng ở cả người lớn và trẻ em. Khoảng 30 - 40% các bệnh nhân hen phế quản thể ho sẽ chuyển sang hen phế quản điển hình.

Theo nghiên cứu ở Trung Quốc, hen phế quản thể ho là nguyên nhân gây ho mạn tính. Hen phế quản thể ho rất dễ bị bỏ qua trên thực hành lâm sàng vì không giống hen nên nghĩ bệnh nhân bị viêm phế quản.

Triệu chứng của hen phế quản thể ho là bệnh nhân ho về đêm và sáng sớm, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh, có thể ho cả ban ngày, thường ho khan.

Triệu chứng chính là ho nhưng không khó thở và thở khò khè. Ho thường kéo dài từ 6 - 8 tuần hoặc hơn.

Hen là một bệnh lý viêm mạn tính của đường thở, là bệnh không thể chữa khỏi hẳn, cần điều trị phải lâu dài. Nhiều bệnh nhân bị cơn hen cấp đến gặp bác sĩ sau khi điều trị thuyên giảm thì không thăm khám nữa, đến khi quay lại bệnh đã chuyển sang giai đoạn nặng và hiệu quả điều trị kém.

Đặc điểm khác biệt so với các bệnh lý khác là tính dao động: buổi tối bệnh rất nặng nhưng sáng hôm sau lại bình thường hoặc dao động về mùa như chỉ bệnh vào mùa hè hay mùa thu. Nếu ho, nặng ngực, khó thở nhưng duy trì liên tục và tăng dần lên thì có thể nghĩ đến một bệnh lý khác.

Một số bệnh rất giống hen như u đường thở, cũng ho, khò khè, khó thở nhưng triệu chứng từ từ tăng dần, không giống như hen phế quản.

Hay bệnh lao, có những trường hợp chỉ bị ở đường thở, không bị ở phổi, bệnh nhân cũng khò khè, nặng ngực nhưng kèm các triệu chứng khác như ho ra máu, sốt.

Để chẩn đoán hen phế quản cần gặp các bác sĩ để làm các xét nghiệm chuyên sâu để chẩn đoán chính xác, cũng như đưa ra phương pháp điều trị.

4. Đâu là những đối tượng hay gặp hen phế quản thể ho và những yếu tố nào làm bệnh khởi phát?

Thưa BS, trong quá trình thăm khám lâm sàng, đâu là những đối tượng hay gặp hen phế quản thể ho và những yếu tố nào làm khởi phát hen dạng ho?

TS.BS Đoàn Thị Phương Lan trả lời: Hen dạng ho thường được khởi phát bởi nhiều yếu tố khác nhau, giống như hen phế quản. Đặc điểm lúc ho như ho về đêm, ho khi giao mùa.

Bác sĩ thường hỏi tiền sử bệnh nhân và về yếu tố gia đình như bị mề đay khi còn nhỏ, dị ứng thức ăn, dị ứng với mùi nào đó, tiền sử ngửi thấy mùi lạ sẽ bị nổi mề đay hoặc ho, dị ứng thuốc. Hoặc gia đình có anh chị em ruột hoặc ông bà, ba mẹ có ai bị hen hay không?

Hen là bệnh lý cơ địa (không phải bệnh lý nhiễm trùng), trong cơ thể đã tìm tàng bệnh lý đến khi gặp điều kiện thuận lợi của môi trường bên ngoài bắt đầu biểu hiện triệu chứng ho.

Các yếu tố nguy cơ kích phát đợt ho kéo dài của hen phế quản thể ho là những yếu tố dị ứng như:

- Nhiễm virus: Các virus gây cảm cúm, cảm lạnh có thể kích thích tình trạng hen dạng ho.

- Khói thuốc lá: Hút thuốc hoặc tiếp xúc với khói thuốc lá có thể làm trầm trọng thêm triệu chứng hen.

- Ô nhiễm không khí: Các chất gây ô nhiễm không khí, như bụi bẩn, khí thải từ xe cộ, có thể gây ra các cơn hen.

- Gắng sức, xúc động,…

- Thay đổi thời tiết: Sự thay đổi đột ngột về nhiệt độ hoặc độ ẩm cũng có thể làm tăng cường triệu chứng.

5. Làm thế nào để kiểm soát ho kéo dài?

Vậy như BS đã nói, ho kéo dài gặp ở nhiều đối tượng, khá là phổ biến. Vậy việc kiểm soát ho kéo dài sẽ như thế nào thưa BS?

TS.BS Đoàn Thị Phương Lan trả lời: Ho là phản xạ tốt cho cơ thể, là biểu hiện của nhiều các nguyên nhân khác nhau, thậm chí là các nguyên nhân nguy hiểm như lao phổi, ung thư phổi,…

Do đó, cần tìm hiểu nguyên nhân để điều trị nguồn gốc gây ho, song song đó là điều trị triệu chứng ho trong các trường hợp ho quá nhiều ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh.

Theo cơ chế gây ho thông thường, một trong số các chất gây ho kéo dài là leukotriene, được sản xuất trong quá trình viêm, kích thích các thụ thể ho, dẫn đến ho. Hiện tại có những thuốc ức chế leukotriene giúp giảm ho.

Trong các trường hợp hen phế quản dạng ho, thì các thuốc kháng leukotriene (montelukast) khá hiệu quả.

Nhìn chung khi ho kéo dài phải đến gặp các bác sĩ để được tư vấn, tìm nguyên nhân.

Kháng leukotriene được chỉ định trong các trường hợp hen phế quản có viêm mũi dị ứng, hen phế quản thể ho. Rất nhiều bệnh nhân khi điều trị kết hợp các thuốc chữa hen cộng với kháng leukotriene cảm thấy dễ chịu, triệu chứng cải thiện.

Trong điều trị hen phế quản thể ho qua nghiên cứu thấy, kháng leukotriene giúp cải thiện các triệu chứng ho khi điều trị bằng ICS chưa đạt được như kỳ vọng.

Các thuốc kháng thụ thể leukotriene có tác dụng hạn chế tính tăng nhạy cảm của đường dẫn khí nên làm giảm phản xạ ho.

Trường hợp điều trị hen phế quản thể ho hoặc hen phế quản mà không thể sử dụng thuốc điều trị nền là corticoid đường hít thì kháng leukotriene là một trong những điều trị thay thế.

Qua nghiên cứu trên 30 bệnh nhân bị ho mạn tính, theo dõi trong vòng 8 tuần, sử dụng với kháng leukotriene thấy rằng giúp cải thiện triệu chứng ho.

Những lưu ý khi sử dụng thuốc trong điều trị ho kéo dài

Những điều cần lưu ý khi sử dụng thuốc trong điều trị ho kéo dài là gì, thưa BS?

TS.BS Đoàn Thị Phương Lan trả lời: Khi bị ho kéo dài phải đến gặp bác sĩ để được chẩn đoán.

Khi được chẩn đoán bệnh phải tuân thủ điều trị, điều trị lâu dài, tránh việc thấy đỡ bệnh thì nghĩ rằng đã khỏi và không đến gặp bác sĩ nữa.

Khi bị hen thời gian điều trị tính tháng, tính năm, có những trường hợp phải điều trị suốt đời. Để giải quyết triệu chứng của hen chỉ khoảng 1 - 2 tuần nhưng điều trị nền viêm để không dẫn đến tình trạng hen phải tính theo tháng, theo năm thậm chí là điều trị suốt đời.

7. Bệnh nhân hen phế quản cần lưu ý gì trong sinh hoạt?

Ngoài dùng thuốc, bệnh nhân còn cần phải quan tâm lưu ý gì trong cuộc sống, sinh hoạt ạ?

TS.BS Đoàn Thị Phương Lan trả lời: Hen phế quản, cũng như hen thể ho là một bệnh lý dị ứng do cơ thể tương tác với môi trường bên ngoài, bên cạnh những điều trị dùng thuốc thì điều trị không dùng thuốc cũng rất quan trọng.

Hen suyễn thường dễ tái phát vào những thời điểm sau:

- Mùa xuân: Do sự phát triển của phấn hoa.

- Mùa thu: Khi có sự gia tăng của nấm mốc

- Mùa đông: thời tiết lạnh và các bệnh lý hô hấp cấp tính (như cúm) gia tăng cũng có thể kích thích triệu chứng.

- Thời tiết ẩm ướt: Nấm mốc phát triển mạnh trong môi trường ẩm, tạo yếu tố kích thích.

Biện pháp phòng ngừa cần lưu ý:

- Giữ môi trường sống sạch sẽ: Dọn dẹp nhà cửa, sử dụng máy lọc không khí.

- Giải quyết tình trạng ẩm mốc trong nhà, không nuôi chó mèo.

- Tránh khói thuốc lá.

- Tránh thức ăn dễ gây dị ứng như tôm, cua biển, nhộng tằm, côn trùng.

- Đeo khẩu trang khi ra đường, hạn chế tiếp xúc đám đông.

- Hạn chế trồng cây hoa có hương.

- Tránh hoạt động thể lực mạnh, gắng sức và tránh cảm xúc quá mức.

- Hen nghề nghiệp do làm trong môi trường nhiều bị như cầu đường, nhà máy sản xuất vải, gỗ, sơn,…

- Sử dụng thuốc phòng ngừa: Theo đúng chỉ định của bác sĩ, nhất là trong mùa cao điểm của các tác nhân gây dị ứng.

- Tránh các thuốc có thể làm nặng hen như NSAIDs hoặc chẹn beta giao cảm hoặc các thuốc gây ho.

- Phát hiện và điều trị kịp thời các bệnh lý hô hấp: Như cảm lạnh, cúm, để không làm trầm trọng thêm tình trạng hen suyễn.

- Tăng cường sức đề kháng: Có chế độ ăn uống, tập luyện hợp lý; tiêm phòng cúm, phế cầu, zona.

Cảm ơn TS. BS. Đoàn Thị Phương Lan - Phó Giám đốc Trung tâm Hô hấp, Bệnh viện Bạch Mai và Công ty Gigamed đã đồng hành cùng AloBacsi thực hiện chương trình này.