FAST và ABCDE: Những “mật mã sinh tồn” trong cấp cứu đột quỵ và rối loạn tri giác

Trong báo cáo “Tiếp cận chẩn đoán và quản lý bệnh nhân rối loạn tri giác cấp trước viện và tại khoa Cấp cứu”, BS.CK2 Cao Hoài Tuấn Anh - Phó Giám đốc Bệnh viện Nhân dân 115 cho biết: rối loạn tri giác cấp là tình huống không hiếm gặp, chiếm khoảng 5-10% tổng số ca nhập khoa Cấp cứu.

Biểu hiện của tình trạng này rất đa dạng, có thể chỉ là lú lẫn, lơ mơ, buồn ngủ nhiều, nhưng cũng có thể tiến triển nhanh đến sững sờ hoặc hôn mê sâu. Dù tỷ lệ tử vong ngay tại khoa Cấp cứu vào khoảng 1%, nguy cơ này có thể tăng lên 10-25% trong quá trình điều trị nội viện, đặc biệt khi rối loạn tri giác kéo dài trên 3 ngày.

Rối loạn tri giác cấp - Tình huống cấp cứu không hiếm gặp

Theo BS.CK2 Cao Hoài Tuấn Anh, rối loạn tri giác cấp có nguyên nhân rất rộng và phức tạp. Trong đó, nhóm nguyên nhân thần kinh chiếm khoảng 50%, tiếp theo là chuyển hóa - nhiễm trùng (20%), ngộ độc (10-20%), tim mạch (5-10%) và tâm thần (5-10%).

Đáng chú ý, hơn 1/3 bệnh nhân có từ 2 nguyên nhân trở lên, khiến việc chẩn đoán trở nên khó khăn nếu không tiếp cận toàn diện ngay từ đầu, chuyên gia nói.

Về mặt sinh lý, ý thức phản ánh hoạt động của não bộ và gồm 2 thành phần chính:

• Thức tỉnh (arousal): thể hiện mức độ tỉnh táo, khả năng mở mắt và đáp ứng với kích thích, liên quan đến hệ lưới hoạt hóa hướng lên (ARAS).
• Nhận thức (awareness): là “nội dung” của ý thức, bao gồm định hướng, tri giác, trí nhớ và khả năng tư duy, điều hành của vỏ não.
  
  

Dựa trên cơ chế này, rối loạn ý thức được chia thành 2 nhóm lớn. Nhóm thứ nhất là rối loạn sự thức tỉnh, bao gồm sảng, lú lẫn cấp, lơ mơ và hôn mê. Nhóm thứ hai là rối loạn nhận thức, có thể gặp trong trạng thái sảng, trạng thái ý thức tối thiểu hoặc trạng thái thực vật.

Chuyên gia nhấn mạnh, trên lâm sàng cần phân biệt rõ rối loạn tri giác cấp với các tình trạng khác như hội chứng khóa trong, câm lặng - mất động lực, rối loạn phân ly hay hôn mê tâm lý, nhằm tránh chẩn đoán nhầm và làm chậm trễ điều trị.

Về cơ chế bệnh sinh, ARAS đóng vai trò then chốt trong duy trì sự tỉnh táo. Rối loạn tri giác xảy ra khi có tổn thương lan tỏa hai bán cầu não hoặc rối loạn chức năng ARAS, do nhiều nguyên nhân như tổn thương não, tăng áp lực nội sọ, thiếu oxy, rối loạn chuyển hóa hay nhiễm độc.

Trên thực tế, các cơ chế này thường đan xen và phối hợp với nhau, đòi hỏi bác sĩ phải tiếp cận linh hoạt và có hệ thống. Để hỗ trợ ghi nhớ và không bỏ sót nguyên nhân, BS.CK2 Cao Hoài Tuấn Anh đề xuất sử dụng bộ nhớ AEIOU TIPS, bao gồm:

 A - Alcohol, Ngộ độc rượu
 E - Động kinh, rối loạn điện giải
 I - Nhiễm trùng, nhiễm trùng huyết
 O - Quá liều, thiếu oxy
 U - Suy thận, tăng urê
 T - Chấn thương
 I - Hạ hoặc tăng đường huyết
 P - Ngộ độc, rối loạn tâm thần
 S - Đột quỵ, sốc.

“Thời gian là vàng” trong xử trí rối loạn tri giác cấp và đột quỵ

Một số nguyên nhân có thể đảo ngược nếu được phát hiện và xử trí kịp thời, như hạ đường huyết, sốc nhiễm khuẩn, ngộ độc opioid hoặc trạng thái động kinh không co giật.

Riêng với đột quỵ nhồi máu não, BS.CK2 Cao Hoài Tuấn Anh nhấn mạnh đây là cấp cứu tối khẩn, nơi “thời gian chính là não”. Mỗi phút trì hoãn điều trị đều làm gia tăng nguy cơ tàn tật và tử vong. Thực tế cho thấy, chỉ cần rút ngắn 15 phút trong quy trình cấp cứu đã có thể giảm 4% nguy cơ tàn tật và tăng 4% khả năng sống còn cho người bệnh.

Đột quỵ thường khởi phát đột ngột và có thể được nhận biết nhanh qua công cụ FAST - một cách ghi nhớ đơn giản nhưng rất hiệu quả cho cộng đồng. Trong đó, F (Face) là méo miệng, A (Arm) là yếu hoặc liệt tay chân, S (Speech) là nói khó, nói ngọng, và T (Time) nhấn mạnh việc gọi cấp cứu và đưa người bệnh đến bệnh viện càng sớm càng tốt.

Theo các nghiên cứu, FAST không chỉ giúp người dân nhận diện sớm đột quỵ mà còn rút ngắn đáng kể thời gian đến bệnh viện, với hiệu quả tương đương đánh giá thần kinh ban đầu trong thực hành lâm sàng.

Trong xử trí đột quỵ cấp trước viện, mục tiêu hàng đầu là ổn định người bệnh và vận chuyển nhanh đến cơ sở điều trị phù hợp. Các can thiệp cần thiết bao gồm:

-  Thở oxy khi SpO₂ ≤ 94%

-  Kiểm tra đường huyết

- Thiết lập đường truyền tĩnh mạch

-  Theo dõi huyết áp

- Thu thập nhanh thông tin bệnh sử

Tuy nhiên, các bước này không được làm chậm quá trình vận chuyển. BS.CK2 Cao Hoài Tuấn Anh nhấn mạnh, người bệnh nghi ngờ đột quỵ cần được chuyển thẳng đến đơn vị đột quỵ chuyên sâu, nơi đã được chứng minh giúp cải thiện rõ rệt tỷ lệ sống và khả năng hồi phục so với điều trị tại khoa đa khoa thông thường.

Bên cạnh đó, thông báo trước viện đóng vai trò quan trọng, giúp bệnh viện kích hoạt sớm đội đột quỵ, rút ngắn thời gian chờ và tối ưu hóa quy trình can thiệp.

Trong thực hành cấp cứu, thang điểm Glasgow Coma Scale (GCS) phù hợp cho việc đánh giá và theo dõi nhanh tri giác. Trong khi đó, FOUR Score đặc biệt hữu ích tại đơn vị hồi sức tích cực, nhất là ở những bệnh nhân đã đặt nội khí quản, khi GCS có những hạn chế nhất định.

Bác sĩ cũng lưu ý các dấu hiệu cảnh báo quan trọng cần được chú ý gồm: khởi phát đột ngột, sốt, co giật, dấu thần kinh khu trú hoặc đau đầu dữ dội, vì đây có thể là gợi ý của những nguyên nhân nguy hiểm.

Trong xử trí rối loạn tri giác cấp, nguyên tắc ABCDE vẫn là nền tảng không thể thiếu:

-  A - Airway (Đường thở): đảm bảo đường thở, đặt nội khí quản khi GCS ≤ 8

-  B - Breathing (Hô hấp): hỗ trợ hô hấp, duy trì SpO₂ > 90%

-  C - Circulation (Tuần hoàn): ổn định tuần hoàn, duy trì MAP ≥ 65 mmHg

-  D - Disability (Thần kinh): đánh giá thần kinh, xử trí hạ đường huyết, co giật, ngộ độc

-  E - Exposure (Bộc lộ): khám toàn thân nhằm tìm nguyên nhân tiềm ẩn

Song song với việc ổn định ban đầu, cần điều trị ngay các nguyên nhân có thể đảo ngược, thực hiện cận lâm sàng khẩn, chẩn đoán hình ảnh thần kinh và phối hợp đa chuyên khoa khi cần thiết.

BS.CK2 Cao Hoài Tuấn Anh khẳng định, rối loạn tri giác cấp là một cấp cứu nội khoa - thần kinh nguy hiểm, với nguy cơ tử vong cao nếu không được xử trí kịp thời. Tiếp cận theo nguyên tắc ABCDE giúp nhanh chóng kiểm soát các tình trạng đe dọa tính mạng, trong khi nguyên nhân đa dạng và thường phối hợp đòi hỏi chẩn đoán sớm và điều trị quyết đoán.

Đặc biệt, với những bệnh lý mà “thời gian là vàng” như đột quỵ, việc rút ngắn từng phút trong chẩn đoán và can thiệp chính là chìa khóa để giảm tàn tật và cải thiện tiên lượng cho người bệnh.