Cơ chế châm cứu trong điều trị thoái hóa khớp: Khi Y học cổ truyền và hiện đại gặp nhau

Trong khuôn khổ Hội thảo Đông - Tây Y Kết hợp 2025, TS.BS Kiều Xuân Thy Điều hành quản lý Cơ sở 3, Bệnh viện Đại học Y Dược TPHCM đã mang đến một phiên báo cáo thu hút sự chú ý đặc biệt. Bằng cách kết hợp góc nhìn của Y học hiện đại (YHHĐ) và Y học cổ truyền (YHCT), bác sĩ Thy đã trình bày toàn diện về cơ chế tác dụng của châm cứu trong điều trị thoái hóa khớp một trong những bệnh lý mạn tính phổ biến nhất tại Việt Nam.

Thoái hóa khớp: Bệnh mạn tính với nhiều thách thức

Thoái hóa khớp là bệnh lý tiến triển, chưa có phương pháp chữa khỏi hoàn toàn. YHHĐ hiện nay chủ yếu hướng đến ba mục tiêu: giảm đau kháng viêm, cải thiện chức năng vận động và làm chậm tiến triển tổn thương cấu trúc.

Các thuốc kháng viêm không steroid (NSAIDs) vẫn đóng vai trò trung tâm nhưng đi kèm nhiều nguy cơ, đặc biệt trên hệ tiêu hóa và tim mạch. Thuốc nhóm opioid tiềm ẩn nguy cơ lệ thuộc; tiêm corticosteroid mang lại hiệu quả nhanh nhưng có thể thúc đẩy thoái hóa sụn nếu lạm dụng. Phẫu thuật thay khớp - giải pháp cuối cùng lại là một can thiệp lớn, nhiều nguy cơ và chi phí cao.

“Trong bối cảnh ấy, châm cứu nổi lên như một lựa chọn bổ trợ quan trọng, an toàn và có bằng chứng khoa học ngày càng rõ ràng”, bác sĩ Thy nhận định.

Ba đặc điểm tạo nên giá trị của châm cứu

Theo TS.BS Kiều Xuân Thy, châm cứu có ba ưu thế nổi bật:

Thứ nhất, châm cứu dựa trên hệ thống lý luận kinh lạc và khí huyết của YHCT, với lịch sử ứng dụng hàng nghìn năm, đặc biệt trong điều trị đau. Mỗi bệnh nhân THK có nguyên nhân và thể bệnh khác nhau, vì vậy châm cứu cho phép cá thể hóa điều trị.

Thứ hai, bằng chứng khoa học về châm cứu đang trở nên dày đặc. Chỉ trong hai thập kỷ, hơn 50 tổng quan hệ thống và phân tích gộp, cùng gần 200 thử nghiệm ngẫu nhiên có đối chứng đã được công bố. Đây là một trong những lĩnh vực YHCT có lượng bằng chứng lớn nhất.

Thứ ba, độ an toàn cao. Tỷ lệ biến chứng nghiêm trọng chỉ 0,024% và biến chứng nhẹ khoảng 9,31% chủ yếu là bầm tím hoặc đau nhẹ tại chỗ. Điều này đặc biệt có ý nghĩa đối với người cao tuổi và người có nhiều bệnh nền nhóm khó sử dụng NSAID hoặc opioid.

Châm cứu tác động lên những cơ chế nào của thoái hóa khớp?

Bác sĩ Thy lý giải: thoái hóa khớp không chỉ đơn thuần là “mòn sụn”, mà là một quá trình đa yếu tố gồm viêm màng hoạt dịch, thay đổi xương dưới sụn, rối loạn chuyển hóa của tế bào sụn và hiện tượng nhạy cảm hóa đau.

Châm cứu có khả năng tác động lên nhiều mắt xích:

1. Giảm đau qua hệ thống opioid và không opioid: Kích hoạt giải phóng β-endorphin, enkephalin và dynorphin; Điều hòa serotonin và norepinephrine theo cơ chế “cổng kiểm soát đau”; Làm giảm nhạy cảm hóa trung ương yếu tố khiến nhiều người đau nhiều dù hình ảnh X-quang không thay đổi.

2. Tác dụng kháng viêm: Nhiều nghiên cứu cho thấy châm cứu: Giảm IL-1β, IL-6, TNF-α (cytokine gây viêm); Tăng IL-10 và TGF-β (cytokine chống viêm).

3. Cải thiện chuyển hóa và chức năng khớp: Tăng lưu thông máu tại khớp; Cải thiện cung cấp oxy, chất dinh dưỡng cho tế bào sụn; Hỗ trợ đào thải các sản phẩm gây viêm.

Nhờ tác động toàn diện, châm cứu phù hợp với bản chất phức tạp của THK một bệnh lý mạn tính với nhiều tầng cơ chế.

Những hình thức châm cứu thường được sử dụng

Báo cáo đi sâu vào năm kỹ thuật châm cứu quen thuộc:

• Hào châm sử dụng kim châm tác động vào các huyệt; giảm đau và kháng viêm chủ yếu qua điều hòa thần kinh thể dịch.
• Cứu ngải tác động nhiệt lên huyệt vị; tăng tuần hoàn vi mô, giãn cơ, hỗ trợ giảm đau do lạnh hàn.
• Điện châm gắn dòng điện tần số thấp hoặc trung bình; hiệu quả giảm đau mạnh hơn, đặc biệt trong THK gối.
• Cấy chỉ đưa chỉ tự tiêu vào huyệt, tạo kích thích kéo dài 15-20 ngày; hiệu quả tương đương hoặc vượt trội hào châm trong một số trường hợp.
• Thủy châm đưa thuốc vào huyệt để tăng cơ chế đáp ứng tại chỗ và toàn thân.
  
  

Vị trí của châm cứu trong từng giai đoạn bệnh

Giai đoạn sớm: giảm viêm, chậm tiến triển bệnh.

Giai đoạn trung bình: kết hợp cùng thuốc để giảm liều và hạn chế tác dụng phụ.

Giai đoạn nặng: hỗ trợ kiểm soát đau, cải thiện chất lượng cuộc sống, đặc biệt với người chờ phẫu thuật hoặc không đủ điều kiện phẫu thuật.

Ngoài ra, sau phẫu thuật thay khớp, châm cứu giúp giảm sưng, giảm đau và rút ngắn thời gian phục hồi.

Bằng chứng từ các nghiên cứu lâm sàng

TS.BS Kiều Xuân Thy trình bày nhiều dữ liệu quan trọng:

Điện châm:

Chen (2017): hiệu quả vượt trội so với thuốc (RR = 1.14).

Lv (2019): tần số cao > 2 mA giúp giảm đau WOMAC.

Luo (2024): điện châm hiệu quả hơn hào châm và bài tập.

Trịnh Thị Diệu Thường (2020): điện châm 100 Hz hiệu quả hơn 2 Hz trong cải thiện QDSA ≥ 70%.

Cấy chỉ:

Nguyễn Công Minh (2018): VAS giảm từ 6,7 xuống 1,6 chỉ sau 4 tuần.

Woo (2022): hiệu quả tương đương hào châm 2 lần/tuần dù cấy chỉ chỉ thực hiện 1 lần/tuần.

Nhìn chung, châm cứu được chứng minh là an toàn, giảm nhu cầu thuốc giảm đau và cải thiện chức năng vận động.

Tính đa mô thức chìa khóa của điều trị THK

Bác sĩ Thy nhấn mạnh: không phương pháp nào có thể giải quyết toàn bộ vấn đề của THK. Điều trị hiệu quả cần phối hợp: Châm cứu, tập luyện đúng cách, thuốc giảm đau liều thấp, giáo dục người bệnh tự tập và tự quản lý.

Đây cũng là mô hình được nhiều hướng dẫn quốc tế khuyến nghị.

Khép lại báo cáo, TS.BS Kiều Xuân Thy khẳng định:

“Châm cứu không chỉ là trị liệu giảm đau, mà còn là cầu nối giữa Y học hiện đại và Y học cổ truyền hướng đến điều trị toàn diện, an toàn và bền vững cho người bệnh thoái hóa khớp.”

Phiên báo cáo mang đến cách tiếp cận dung hòa, dựa trên bằng chứng và thực hành lâm sàng, góp phần củng cố vai trò của châm cứu trong bối cảnh điều trị THK ngày càng toàn diện và cá thể hóa.

>> Từ tế bào đến hệ vi sinh: Cơ chế sâu của dược liệu YHCT trong thoái hóa khớp

>> Khi Đông - Tây y gặp nhau: Giải mã tương tác thuốc dưới góc nhìn Y học cổ truyền và Y học hiện đại

>> Phá vỡ vòng xoắn bệnh lý trong thoái hóa khớp: Vai trò trung tâm của vật lý trị liệu và phục hồi chức năng