Khi Đông - Tây y gặp nhau: Giải mã tương tác thuốc dưới góc nhìn Y học cổ truyền và Y học hiện đại

Trong khuôn khổ Hội thảo Đông - Tây Y Kết hợp 2025, TS.DS Lê Thị Lan Phương - Phó trưởng Khoa Y học cổ truyền, Đại học Y Dược TPHCM - đã mang đến một nội dung đặc biệt quan trọng: mối tương quan giữa Y học cổ truyền (YHCT) và Y học hiện đại (YHHĐ) trong vấn đề tương tác thuốc.

Không chỉ là chủ đề mang tính lý thuyết, đây còn là mối quan tâm ngày càng lớn khi bệnh nhân có xu hướng dùng đồng thời cả thuốc thảo dược và thuốc tân dược. Sự giao thoa của hai nền y học đòi hỏi người thầy thuốc phải hiểu sâu cả triết lý cổ truyền và nguyên lý khoa học hiện đại, nhằm bảo đảm hiệu quả - an toàn trong điều trị.

Từ Thần Nông Bản Thảo Kinh: những ghi chép đầu tiên về tương tác thuốc

Theo TS Lan Phương, khái niệm tương tác thuốc hoàn toàn không phải đến thời dược lý học hiện đại mới xuất hiện. Trong y học cổ truyền, dấu ấn của nó đã được đề cập từ hơn 2.000 năm trước, ngay trong Thần Nông Bản Thảo Kinh. Người xưa đã quan sát rất sâu sắc về tính vị, độc tính và khả năng phối hợp của từng dược liệu, từ đó hình thành những nguyên tắc tương sinh - tương khắc, bổ - tả, hàn - nhiệt.

Đến đời các danh y như Trương Trọng Cảnh, Lý Thời Trân hay Hải Thượng Lãn Ông, những kiến thức rời rạc đó được hệ thống hóa thành mô hình phối ngũ Quân - Thần - Tá - Sứ, cùng các cảnh báo nổi tiếng “Thập bát phản” và “Thập cửu úy”. Đây là nền tảng để YHCT nhận biết những cặp dược liệu có thể hiệp đồng, hỗ trợ nhau hoặc triệt tiêu, thậm chí gây độc nhau khi kết hợp.

Một ví dụ điển hình là bộ ba Quế chi - Bạch thược - Cam thảo. Dùng đơn độc, mỗi vị có hướng tác dụng khác nhau: Quế chi phát tán mạnh, Bạch thược dưỡng âm, Cam thảo điều hòa. Nhưng khi phối hợp đúng tỉ lệ, chúng tạo thành “toan cam hóa âm”, vừa hòa dinh vệ, vừa giảm tác dụng tân tán quá mạnh. Đây chính là hình thức điều hòa tác dụng mà YHHĐ ngày nay gọi là hiệp đồng dược lực.

Các dạng tương tác trong y học cổ truyền: hệ thống tinh tế và chặt chẽ

Trong quan điểm YHCT, tương tác thuốc được phân thành nhiều dạng với cấu trúc logic rõ ràng:

• Tương tu: hai vị cùng công năng, phối hợp để tăng tác dụng.
• Tương sử: vị chính - vị phụ, trong đó vị phụ dẫn đường hoặc hỗ trợ vị chính.
• Tương úy: vị độc được vị khác “kiềm chế”.
• Tương sát: hai vị trung hòa độc tính của nhau.
• Tương ố: một vị làm giảm tác dụng vị kia.
• Tương phản: kết hợp gây phản ứng độc hại - chính là cơ sở của “Thập bát phản”.

Theo TS Lan Phương, điều đáng lưu ý là YHCT nhìn những tương tác này bằng tư duy biện chứng về âm - dương, hàn - nhiệt, thăng - giáng, chứ không đơn thuần từ phản ứng hóa học. Vì vậy, không phải mọi cặp “phản” đều bị cấm tuyệt đối. Trong một số phương thang như Cam toại bán hạ thang, bác sĩ có thể sử dụng cặp phản tá nhằm tiết chế nhau, miễn là có biện chứng luận trị chuẩn xác và kỹ thuật chế biến đúng.

Chế biến dược liệu - chìa khóa kiểm soát tương tác và độc tính

Một phần quan trọng của bài trình bày là nhấn mạnh vai trò của bào chế, giúp dược liệu trở nên an toàn hơn và phù hợp hơn với yêu cầu điều trị. Trong YHCT, chế biến không chỉ để bảo quản mà còn để thay đổi dược tính, giảm độc, chuyển hướng công năng.

TS Lan Phương đưa ra nhiều ví dụ cụ thể:

• Ma hoàng khi sao vàng sẽ giảm ephedrin tự do, giúp thuốc “trị suyễn mà không phát hãn”, thích hợp cho người biểu hư.
• Hạnh nhân qua thủy bào sẽ giảm amygdalin và men β-glucosidase - từ đó giảm nguy cơ tạo HCN, nhưng vẫn giữ tác dụng chỉ khái bình suyễn.
• Phụ tử - vị thuốc nổi tiếng độc - phải được chế biến đúng quy chuẩn theo Dược điển Việt Nam. Sau chế biến, lượng aconitin độc giảm gần 4,5 lần nhưng công năng ôn dương cứu nghịch vẫn được duy trì.
  
  

Các phân tích này được YHHĐ chứng minh bằng dữ liệu định lượng alkaloid, giải thích bằng cơ chế thủy phân diester alkaloid độc thành monoester ít độc.

Quan điểm của Y học hiện đại về tương tác thuốc

Bước sang YHHĐ, tương tác thuốc được chia thành hai nhóm lớn:

1. Tương tác dược động học: ảnh hưởng đến hấp thu, phân bố, chuyển hóa và thải trừ thuốc.

2. Tương tác dược lực học: ảnh hưởng trực tiếp đến tác dụng của thuốc trên thụ thể hoặc hệ sinh lý.

Những ví dụ đưa ra rất quen thuộc trong lâm sàng:

• Trimethoprim + sulfamethoxazol: hiệp đồng có lợi
• Warfarin + aspirin: tăng nguy cơ xuất huyết
• Methotrexate + NSAIDs: tăng độc tính gan và tủy xương

TS Lan Phương cho rằng khi bệnh nhân sử dụng đồng thời dược thảo và hóa dược, cả hai hệ quy chiếu - YHCT và YHHĐ - đều phải được cân nhắc song song.

Khi Đông Tây gặp nhau: tương tác trong điều trị thoái hóa khớp

Thoái hóa khớp, dưới góc nhìn YHCT, thuộc phạm trù Tý chứng - do phong, hàn, thấp, nhiệt xâm nhập khi chính khí suy. Dưới góc nhìn YHHĐ, bệnh liên quan đến mất cân bằng hủy - tái tạo sụn, viêm mạn tính mức độ thấp và stress oxy hóa.

Nhờ sự khác biệt này, hai nền y học có thể hỗ trợ nhau:

• YHHĐ dùng để giảm đau nhanh, chống viêm, cải thiện vận động.
• YHCT nhằm điều trị gốc theo biện chứng, bồi bổ Can Thận, cải thiện khí huyết nuôi dưỡng cân - cốt.
  
  

Khi phối hợp, cần đặc biệt chú ý tương tác thuốc. Ví dụ:

• Độc hoạt + Tang ký sinh: tương tu trong YHCT, tăng khu phong trừ thấp.
• NSAIDs + Warfarin: cạnh tranh gắn protein, gây tăng xuất huyết.
• Corticosteroid + NSAIDs: tăng nguy cơ loét dạ dày.
• Methotrexate + NSAIDs hoặc các dược liệu như Đại hoàng, St. John’s wort, trà xanh: ảnh hưởng đến chuyển hóa MTX, tăng độc tính.
  
  

Lợi ích của điều trị kết hợp là rõ ràng: giảm liều NSAIDs, giảm tác dụng phụ, cải thiện chất lượng sống. Nhưng thách thức cũng không nhỏ: tiêu chuẩn hóa dược liệu chưa đồng bộ, người bệnh tự ý kết hợp thuốc, thiếu hướng dẫn thực hành lâm sàng thống nhất.

Kết luận: cơ hội lớn đi cùng trách nhiệm lớn

Theo TS.DS Lê Thị Lan Phương, điều trị kết hợp YHCT - YHHĐ mở ra hướng tiếp cận toàn diện hơn, mang lại hiệu quả tốt hơn cho nhiều bệnh mạn tính, đặc biệt là thoái hóa khớp.

Trong bối cảnh nhu cầu điều trị tích hợp ngày càng tăng, tri thức về tương tác thuốc - từ cổ chí kim - chính là chìa khóa bảo đảm hiệu quả và an toàn cho người bệnh.

>> Phá vỡ vòng xoắn bệnh lý trong thoái hóa khớp: Vai trò trung tâm của vật lý trị liệu và phục hồi chức năng