Phá vỡ vòng xoắn bệnh lý trong thoái hóa khớp: Vai trò trung tâm của vật lý trị liệu và phục hồi chức năng

Tại Hội thảo Đông - Tây Y Kết hợp 2025, phiên buổi chiều, bài báo cáo chuyên đề “Vật lý trị liệu và phục hồi chức năng trong điều trị thoái hóa khớp” đã thu hút sự quan tâm lớn của các bác sĩ, kỹ thuật viên phục hồi chức năng và những người đang làm việc trong lĩnh vực cơ xương khớp. Buổi báo cáo do BS.CK1 Trần Thị Kim Tuyết trình bày thay PGS.TS Võ Thành Toàn, Phó Giám đốc Bệnh viện Thống Nhất – Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học Sức khỏe thuộc Đại học Quốc gia TP.HCM.

Với phong thái súc tích, dễ hiểu nhưng vẫn đầy đủ chiều sâu khoa học, bác sĩ Kim Tuyết đã mang đến một bức tranh tổng thể, sinh động và cập nhật về bệnh thoái hóa khớp – một bệnh lý phổ biến, tiến triển âm thầm nhưng ảnh hưởng sâu rộng đến chất lượng cuộc sống.

Ngay từ phần mở đầu, diễn giả nhấn mạnh rằng thoái hóa khớp không đơn thuần là tình trạng đau khớp do tuổi tác. Đây là một bệnh lý có tác động trực tiếp đến chức năng vận động, làm giảm tính độc lập, tăng nguy cơ té ngã, biến cố tim mạch và thậm chí tử vong. Nhiều bệnh nhân vì đau và hạn chế vận động đã dần thu hẹp các hoạt động hằng ngày, dẫn đến vòng xoắn bệnh lý: càng ít vận động thì khớp càng cứng, cơ càng yếu và tổn thương càng tăng.

Thoái hóa khớp, do đó, không phải một tiến trình tĩnh mà là một quá trình động, nơi yếu tố cơ học và sinh học tương tác liên tục với nhau. Và cũng chính vì là một quá trình động mà bệnh mở ra nhiều cơ hội can thiệp sớm, điều chỉnh được các yếu tố nguy cơ như cân nặng, dáng đi, sự mất cân bằng cơ hoặc thói quen vận động sai.

Thoái hóa khớp thường xảy ra ở các vị trí chịu lực như khớp gối, háng, cột sống thắt lưng. Người bệnh có thể gặp đau tăng khi vận động, giảm khi nghỉ, kèm theo cứng khớp buổi sáng, tiếng lạo xạo trong khớp hoặc biến dạng chi.

Theo bác sĩ Kim Tuyết, điều trị hiện nay không chỉ tập trung vào giảm đau mà còn hướng đến phá vỡ vòng xoắn bệnh lý, từ đó giúp bệnh nhân duy trì chức năng lâu dài. Các hướng dẫn lâm sàng quốc tế đều khuyến cáo mạnh việc kết hợp giáo dục sức khỏe, điều chỉnh cân nặng, thay đổi cơ sinh học và đặc biệt là tập luyện phục hồi chức năng. Đây là những phương pháp có độ an toàn cao, hiệu quả bền vững và có thể cá thể hóa cho từng người.

Điểm nhấn lớn nhất của báo cáo nằm ở phần trình bày về vai trò của hoạt động thể chất và trị liệu vận động. Bác sĩ Kim Tuyết khẳng định: “Tập luyện chính là loại thuốc quan trọng nhất dành cho người thoái hóa khớp”.

Khái niệm hoạt động thể chất được mở rộng, bao gồm tất cả các chuyển động tạo ra năng lượng vượt mức nghỉ ngơi, từ đi bộ, làm việc nhà đến tham gia các hoạt động giải trí. Tập luyện là một phần nhỏ hơn của hoạt động thể chất, nhưng có kế hoạch, có mục tiêu và được lặp đi lặp lại. Còn liệu pháp tập luyện là chương trình được thiết kế riêng tùy theo mức độ thoái hóa, khả năng chịu đựng đau và tình trạng vận động của mỗi bệnh nhân.

Theo báo cáo, các chương trình tập luyện cho người thoái hóa khớp gồm: tập kháng lực, tập aerobic, tập mềm dẻo, bài tập thần kinh–cơ và các bài kết hợp tâm trí – cơ thể. Mỗi loại hình có vai trò riêng, nhưng đều hướng đến mục tiêu chung: giảm đau khi vận động, tăng tầm vận động khớp, cải thiện sức mạnh cơ, làm vững khớp và nâng cao sức bền tim phổi. Lợi ích của tập luyện thể hiện rõ nhất ngay sau khi kết thúc chương trình, sau đó giảm dần theo thời gian nếu bệnh nhân không duy trì thói quen tập đều đặn.

Tiếp đến là là hướng dẫn tập luyện theo từng giai đoạn đau. Khi khớp đang đau, bệnh nhân vẫn có thể tập nhưng cần chọn bài phù hợp, chẳng hạn như bài tập isometric (co cơ tĩnh), các bài không chịu trọng lượng như đạp xe hoặc chèo thuyền bằng máy, hay các bài chịu trọng lượng một phần như tập dưới nước. Khi khớp đã dịu đau, bệnh nhân có thể chuyển sang các bài tăng dần sức mạnh, tăng độ linh hoạt và cải thiện hiệu suất vận động.

Báo cáo cũng làm rõ vấn đề mất cân bằng cơ – nguyên nhân quan trọng dẫn đến biến dạng “chân vòng kiềng” ở người thoái hóa khớp gối. Nếu cơ phía trong quá yếu hoặc quá căng, trong khi cơ phía ngoài lại mạnh hơn hoặc co rút, lực phân bố lên khớp sẽ lệch và đẩy nhanh tiến trình thoái hóa. Vì vậy, việc tập tăng cường nhóm cơ chuyên biệt như cơ khép háng có thể giúp giảm biến dạng và cải thiện dáng đi.

Tập kháng lực được chứng minh giúp tăng khối cơ, cải thiện tầm vận động, giảm đau và cả các triệu chứng trầm cảm. Trong khi đó, bài tập thần kinh–cơ giúp tối ưu kiểm soát vận động, giảm co-con cơ bất thường. Aerobic như đạp xe, đi bộ hoặc bơi lội mang lại lợi ích kép: vừa giảm triệu chứng đau vừa hỗ trợ giảm cân – yếu tố then chốt trong quản lý thoái hóa khớp gối. Nhiều nghiên cứu cho thấy kết hợp chế độ ăn giảm cân với tập luyện đem lại hiệu quả vượt trội so với chỉ áp dụng từng phương pháp riêng lẻ.

Trong quá trình hoạt động thể chất, bệnh nhân cần chú ý một số nguyên tắc như khởi động kỹ 5–10 phút, chườm ấm trước khi tập và chườm lạnh sau tập nếu khớp bị sưng. Cường độ vận động nên ở mức trung bình, tương đương 55–70% nhịp tim tối đa hoặc mức gắng sức 2–4 theo thang điểm cảm nhận. Thời gian tối thiểu là 30 phút mỗi ngày, có thể chia thành nhiều đợt, và quan trọng nhất là phải duy trì đều đặn trong tuần.

Một phần quan trọng khác của báo cáo là can thiệp cơ sinh học. Ở bệnh nhân thoái hóa khớp chi dưới, cấu trúc giải phẫu thay đổi khiến tư thế đứng và dáng đi bị biến dạng, từ đó làm lực tải lên khớp không còn phân bố đồng đều. Có người đứng với xương chậu nghiêng, cột sống ưỡn nhiều hoặc thân người đổ về trước. Có người bị vẹo trong hoặc vẹo ngoài gối. Những biến dạng này không chỉ gây đau mà còn tạo áp lực lên các mô quanh khớp, khiến bệnh tiến triển nặng hơn. Can thiệp cơ sinh học vì vậy tập trung vào việc điều chỉnh tư thế, huấn luyện dáng đi, hoặc sử dụng dụng cụ hỗ trợ phù hợp để giảm tải trọng lên khớp.

Các dụng cụ như nẹp chỉnh hình gối kiểu vẹo ngoài có thể giúp giảm mô-men khép ngoài, từ đó giảm tải lên khoang trong của khớp gối. Gậy là dụng cụ rất hữu ích cho người thoái hóa khớp gối hoặc háng khi khả năng thăng bằng và vận động bị giảm đáng kể. Miếng lót giày hiện chưa được khuyến cáo vì hiệu quả không ổn định trong cải thiện đau hoặc chức năng. Huấn luyện dáng đi cũng mang lại hiệu quả ngắn hạn nhưng khó duy trì lâu dài nếu bệnh nhân không được theo dõi sát.

Ngoài tập luyện và can thiệp cơ sinh học, trị liệu thủ công và điện trị liệu cũng được đề cập trong báo cáo như những phương pháp hỗ trợ. Trị liệu thủ công gồm huy động khớp, nắn chỉnh, xoa bóp – giúp giảm đau, giảm cứng khớp và tăng tầm vận động, đặc biệt khi kết hợp song song với chương trình tập luyện.

Các phương pháp điện trị liệu như kích thích dây thần kinh qua da (TENS), dòng giao thoa, sóng ngắn trị liệu, nhiệt trị liệu, laser cường độ thấp, siêu âm trị liệu hoặc tắm khoáng cũng mang lại hiệu quả nhất định, dù chủ yếu là ngắn hạn và đóng vai trò bổ trợ chứ không thể thay thế tập luyện.

Bác sĩ Kim Tuyết kết luận rằng thoái hóa khớp là bệnh mạn tính tiến triển chậm, nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát được nếu can thiệp đúng lúc và đúng cách. Vật lý trị liệu và phục hồi chức năng giữ vai trò trung tâm, giúp giảm đau, cải thiện vận động, ổn định tư thế và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh.

Hoạt động đều đặn, nhẹ nhàng, có kiểm soát được ví như “liều thuốc không kê đơn” hiệu quả nhất dành cho những ai đang sống chung với thoái hóa khớp. Bác sĩ cũng khuyến khích việc hình thành các câu lạc bộ hoặc nhóm sinh hoạt dành cho người bệnh, giúp họ duy trì động lực, thúc đẩy tuân thủ và thực hành đúng các phương pháp điều trị.

Phiên báo cáo khép mở ra nhiều hướng tiếp cận mới và thực tiễn, đồng thời củng cố niềm tin rằng nếu người bệnh được trang bị kiến thức đúng và tập luyện khoa học, thoái hóa khớp hoàn toàn có thể được kiểm soát và đồng hành một cách nhẹ nhàng hơn trong cuộc sống.