1. Xét nghiệm hormone vỏ thượng thận (ACTH) là gì?

Xét nghiệm hormone vỏ thượng thận (ACTH) được dùng để kiểm tra chức năng của thuỳ trước tuyến yên và tìm nguyên nhân của hội chứng Cushing (sản xuất quá mức cortisol) và bệnh Addison (sản xuất không đủ cortisol).

ACTH là một hormone quan trọng của cơ thể được tạo ra từ thùy trước tuyến yên. Đầu tiên, Hormone giải phóng Corticotropin (CRH) được tạo ra ở vùng dưới đồi. Hormone này sẽ kích thích sản xuất ACTH ở tuyến yên. Sau đó, tới lượt ACTH kích thích vỏ thượng thận sản xuất cortisol. Nếu mức cortisol trong máu quá cao nó sẽ quay lại ức chế không cho CRH và ACTH tạo ra nữa.

Ở bệnh nhân mắc hội chứng Cushing. Có hai trường hợp có thể xảy ra:

- Thứ nhất là nguyên nhân do ACTH cao: có thể là do khối u sinh ACTH nằm ở tuyến yên hay nằm ngoài tuyến yên, thường ở phổi, tuyến tụy, tuyến ức, hoặc buồng trứng.

- Thứ hai là nếu mức ACTH là dưới mức bình thường ở bệnh nhân bị hội chứng Cushing thì nguyên nhân thường là u tuyến thượng thận hoặc ung thư biểu mô gây tăng bài tiết cortisol quá mức.

Khi mắc phải bệnh Addison, lượng ACTH cao cho thấy nguyên nhân là nằm ở tuyến thượng thận, như tổn thương tuyến thượng thận do nhồi máu, xuất huyết, hoặc tự miễn dịch; phẫu thuật cắt bỏ tuyến thượng thận; thiếu hụt enzym bẩm sinh; hoặc ức chế tuyến thượng thận sau khi dùng kéo dài steroid ngoại sinh. Nếu mức ACTH dưới mức bình thường ở bệnh nhân bị suy thượng thận, có thể nguyên nhân là do suy tuyến yên.

Người ta chú ý rằng có một biến đổi theo ngày đêm của nồng độ ACTH tương ứng với sự biến đổi nồng độ cortisol. Nồng độ cuả mẫu buổi tối (8 - 10h tối) thường bằng 1/2 - 2/3 so với mẫu buổi sáng (4 - 8h sáng).

Biến đổi trong ngày sẽ bị mất khi mắc bệnh (đặc biệt là khối u) ảnh hưởng đến tuyến yên hoặc tuyến thượng thận. Tương tự như vậy, sự căng thẳng có thể làm mờ đi hoặc loại bỏ biến đổi bình thường trong ngày.

2. Các đối tượng nên làm xét nghiệm hormone vỏ thượng thận (ACTH)

Khi cơ thể xuất hiện các triệu chứng rối loạn hormone cortisol thì cần xét nghiệm kiểm tra. Một số triệu chứng thường gặp như sau:

- Thiết hụt cortisol: thường xuất hiện béo mặt, béo phân thân, nhiều mụn, da bong tróc, sần sùi, tóc, lông phát triển rậm rạp,... kèm theo tăng nồng độ  glucose trong máu, chỉ số natri cao, kali thấp, huyết áp thấp,...

- Tăng cortisol trong máu dẫn đến cơ thể mệt mỏi, thiếu tập trung, rụng lông, tóc, da sạm, nứt nẻ, chán ăn,... kèm theo giảm nồng độ glucose trong máu, chỉ số natri thấp, kali cao, huyết áp cao,...

Xét nghiệm này còn được chỉ định khi nghi ngờ bệnh nhân mắc hội chứng Cushing và bệnh Addison, u vùng thượng thận hoặc suy tuyến yên,...

Xem thêm: Chẩn đoán và điều trị hội chứng Cushing

3. Các yếu tố ảnh hưởng đến xét nghiệm hormone vỏ thượng thận (ACTH)

Chỉ số ACTH trong máu thay đổi ngoài do bệnh lý còn có thể do một số nguyên nhân không mong muốn khác. Vì thế cần loại bỏ yếu tố ảnh hưởng để có kết quả đánh giá chính xác nhất.

- Tình trạng của cơ thể, như mệt mỏi, stress, ngủ không đủ giấc.

- Sử dụng thuốc điều trị gây ảnh hưởng đến kết quả xét nghiệm ACTH như: amphetamin, canxi gluconat, corticosteroid, estrogen, ethanol, lithium và spironolacton.

- Xét nghiệm khi đang xạ trị ung thư.

Chỉ số ACTH trong máu phản ánh rõ nét tình trạng sức khỏe và các bệnh lý liên quan. Vì thế, đây là một trong những xét nghiệm quan trọng để phát hiện những rối loạn và các triệu chứng của các bệnh lý liên quan, từ đó kiểm soát quá trình điều trị.

4. Quy trình xét nghiệm hormone vỏ thượng thận (ACTH)

Xét nghiệm ACTH được tiến hành trên mẫu huyết tương. Bệnh phẩm thường được lấy vào buổi sáng, có thể lấy thêm một mẫu máu thứ hai vào buổi tối nếu lâm sàng gợi ý tình trạng tăng tiết ACTH. Sau đó mẫu máu được bảo quản trong ống plastic tráng chất chống đông heparin hay EDTA và chuyển tới phòng xét nghiệm càng nhanh càng tốt.

Việc tiến hành xét nghiệm ACTH cũng khá đơn giản, có thể được chỉ định đơn lẻ hoặc kết hợp với khám lâm sàng và một số xét nghiệm khác (thường là định lượng nồng độ hormone cortisol). Bệnh nhân nên ăn một chế độ ít carbohydrate trong vòng 48h trước khi lấy máu xét nghiệm, nhịn ăn và hạn chế hoạt động thể lực trước 10h - 12h.

a. Xét nghiệm được tiến hành theo các bước như sau:

Chuẩn bị trước khi làm xét nghiệm

- Bệnh nhân nên hạn chế thức ăn giàu tinh bột trong 2 ngày trước khi làm xét nghiệm.

- Nhịn ăn và hạn chế vận động mạnh trước khi làm xét nghiệm 12 tiếng.

- Chế độ nghỉ ngơi hợp lý, ngủ đủ giấc, vì chất lượng giấc ngủ có thể ảnh hưởng đến kết quả xét nghiệm.

b. Tiến hành xét nghiệm

- Tiến hành lấy máu xét nghiệm, chứa trong ống nghiệm chống đông EDTA. Ly tâm, tách lấy huyết tương. Mẫu xét nghiệm cần được phân tích ngay hoặc bảo quản đông đá ở 20 độ C trong vòng 8 tiếng, chỉ được rã đông 1 lần.

- Mẫu xét nghiệm được gửi qua phòng xét nghiệm, tiến hành phân tích, ghi lại các chỉ số ACTH, trả kết quả xét nghiệm cho bệnh nhân.

Xem thêm: Những câu hỏi thường gặp về bệnh suy tuyến thượng thận

5. Ý nghĩa của kết quả xét nghiệm hormone vỏ thượng thận (ACTH)

a. Kết quả bình thường

Một người khỏe mạnh bình thường sẽ có chỉ số ACTH trong máu dao động ở mức độ an toàn từ 6.0 - 76.0 pg/ml. Lúc này cơ thể không bị ảnh hưởng bởi những bệnh lý nhất định.

- Vào buổi sáng AM: <80 pg/ml hay <18 pmol/L (đơn vị SI).

- Vào buổi chiều PM: <50 pg/ml hay <11 pmol/L (đơn vị SI).

b. Nồng độ tăng

Các nguyên nhân gây chỉ số ACTH  tăng lên thường gặp là do:

- Bệnh Addison (suy thượng thận nguyên phát).

- Hội chứng Cushing (tăng sản tuyến thượng thận phụ thuộc).

- Hội chứng ACTH lạc chỗ.

- Căng thẳng.

- Hội chứng Adrenogenital (tăng sản tuyến thượng thận bẩm sinh).

c. Nồng độ giảm

Các nguyên nhân gây chỉ số ACTH  giảm xuống thường gặp là do:

- Suy thượng thận thứ cấp (suy tuyến yên).

- Hội chứng Cushing.

- Suy tuyến yên.

- U tuyến thượng thận hoặc ung thư biểu mô.

- Dùng steroid.

Nếu chỉ số ACTH trong máu tăng, giảm bất thường cho thấy hiện tượng rối loạn các hormone và có thể xuất hiện các bệnh lý. Nếu không sớm phát hiện, xác định và điều trị kịp thời thì bệnh có thể trở nên nghiêm trọng.

Chẩn đoán cần phải phối hợp với các xét nghiệm khác cũng như khám lâm sàng. Bệnh nhân nên hỏi ý kiến chuyên viên xét nghiệm hoặc bác sĩ trước khi thực hiện xét nghiệm và sau khi có kết quả để có chẩn đoán bệnh chính xác.

Xét nghiệm hormone vỏ thượng thận (ACTH) giúp đánh giá bệnh Addison, hội chứng Cushing và một số tình trạng bệnh lý tuyến yên khác. Việc sớm phát hiện, xác định và điều trị kịp thời hiện tượng rối loạn các hormone sẽ hạn chế nguy cơ bệnh diễn tiến nghiêm trọng.

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi BS Trịnh Ngọc Bình - Phó ban AloBacsi Cộng đồng