Trẻ thiếu sắt: Dấu hiệu nhận biết, khi nào cần bổ sung?

1. Thiếu máu do thiếu sắt có phổ biến ở trẻ em và người thưởng thành hay không?

Thiếu máu do thiếu sắt có phổ biến ở trẻ không, thường gặp nhất trong giai đoạn nào? Nhóm trẻ nào có nguy cơ cao, thưa bác sĩ?

BS Trương Hữu Khanh - Phó Chủ tịch thường trực Hội Truyền nhiễm TPHCM trả lời:

Thiếu máu do thiếu sắt là bệnh lý khá phổ biến tại các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam. Tổ chức Y tế Thế giới cũng cảnh báo cần đặc biệt chú ý đến tình trạng này ở trẻ em.

Không chỉ trẻ nhỏ, người trưởng thành - nhất là phụ nữ - cũng thường gặp. Ở người lớn, thiếu máu do thiếu sắt còn làm tăng nguy cơ đột quỵ.

2. Thiếu sắt ảnh hưởng thế nào đến sự phát triển của trẻ?

Sắt đóng vai trò như thế nào đối với sự phát triển trí tuệ, chiều cao, sức đề kháng của trẻ? Nếu thiếu sắt kéo dài, trẻ sẽ gặp những hệ lụy gì?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Sắt có vai trò quan trọng trong việc tạo hồng cầu. Hồng cầu vận chuyển oxy nuôi cơ thể và đưa CO₂ thải ra ngoài. Trong quá trình phát triển, trẻ cần đủ oxy để tăng trưởng và hoạt động.

Khi thiếu sắt dẫn đến thiếu máu, tốc độ tăng trưởng bị chậm lại, thể lực và vận động kém hơn, dễ mắc nhiều bệnh lý khác và chất lượng cuộc sống giảm sút.

3. Làm sao để nhận biết trẻ thiếu sắt?

Làm thế nào để phụ huynh nhận biết trẻ cần bổ sung sắt? Khi nào nên xét nghiệm? Nếu bổ sung quá nhiều hoặc trẻ không dung nạp sắt thì có dấu hiệu cảnh báo gì?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Trẻ có nguy cơ thiếu sắt: trẻ sinh non, sinh nhẹ cân, trong giai đoạn ăn dặm không hợp lý (uống nhiều sữa mà ăn dặm ít thực phẩm giàu sắt), trẻ nhiễm giun sán hoặc ăn uống không đa dạng.

Dấu hiệu nhận biết: lòng bàn tay nhợt nhạt hơn so với bạn bè cùng trang lứa, chậm vận động hay mệt mỏi, khó ngủ, bong da ở đầu ngón tay, ngón chân. Đây là những cảnh báo thiếu máu thiếu sắt cần được can thiệp.

Khi uống sắt, nếu trẻ thấy đau bụng, táo bón, buồn nôn thì phụ huynh có thể giảm liều hoặc chia nhỏ liều uống.

Thông thường, sắt thừa sẽ được thải ra ngoài, nhưng nếu bổ sung quá nhiều khiến sắt dư có thể gây biếng ăn.

4. Thời điểm nào nên bắt đầu bổ sung sắt dự phòng cho trẻ?

Thời điểm nào nên bắt đầu bổ sung sắt dự phòng? Cách tiếp cận có khác nhau giữa trẻ đủ tháng, trẻ sinh non, nhẹ cân hoặc con của mẹ thiếu máu không, thưa bác sĩ?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Bổ sung sắt có thể theo hai cách: dự phòng hoặc điều trị. Việc bổ sung sắt phụ thuộc vào lứa tuổi, tình trạng sinh (đủ tháng, non tháng, nhẹ cân), loại sữa trẻ bú (sữa mẹ hay sữa công thức).

- Trẻ bú mẹ hoàn toàn: không cần bổ sung sắt thêm cho trẻ, thay vào đó mẹ nên bổ sung sắt.

- Trẻ sinh non, nhẹ cân: cần bổ sung sắt sớm hơn.

- Trẻ bú sữa công thức dưới 6 tháng: sữa công thức thường đã đủ sắt.

- Sau 6 tháng, khi trẻ bắt đầu ăn dặm: nếu chế độ ăn dặm chưa đủ sắt thì cần chú ý bổ sung sắt qua thực phẩm.

Nếu nghi ngờ thiếu sắt, có thể cho trẻ bổ sung theo liệu trình ngắn (từ 2-4 tuần) dưới sự hướng dẫn của bác sĩ.

5. Liều lượng bổ sung sắt được tính ra sao?

Liều lượng bổ sung sắt dự phòng được tính như thế nào? Có khác biệt giữa trẻ bú mẹ, bú sữa công thức hoặc kết hợp hay không?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Liều lượng bổ sung sắt được tính dựa trên cân nặng. Trong các sản phẩm sắt đều có hướng dẫn liều theo lứa tuổi. 

Thường bổ sung trong 2-4 tuần, sau đó bác sĩ sẽ đánh giá lại. Có thể theo dõi bằng cách quan sát lòng bàn tay của trẻ hoặc xét nghiệm công thức máu và chỉ số sắt để điều chỉnh liều phù hợp.

6. Chế độ ăn có thay thế hoàn toàn thuốc sắt không?

Khi trẻ bắt đầu ăn dặm, chế độ ăn có thể thay thế hoàn toàn việc bổ sung sắt bằng thuốc, hay vẫn cần duy trì song song, thưa bác sĩ?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Nếu mẹ có đủ sắt và cho trẻ ăn dặm đúng cách, nguy cơ thiếu sắt rất thấp. Tuy nhiên, khi mẹ thiếu sắt, lượng sữa không đủ hoặc chế độ ăn dặm chưa hợp lý thì trẻ vẫn cần bổ sung thêm.

Trong thai kỳ và giai đoạn cho con bú, người mẹ được khuyến cáo nên bổ sung sắt và canxi để cung cấp cho cả mẹ và con. Nếu người không đảm bảo được lượng sắt, trẻ cần được bổ sung sắt trực tiếp. 

Liệu trình bổ sung thường kéo dài 2-4 tuần, không gây gánh nặng hay dư thừa.

Tuy nhiên, cần lưu ý: nếu trẻ xanh xao do bệnh lý khác như tan máu bẩm sinh thì phải thận trọng, thậm chí không nên bổ sung sắt.

7. Bổ sung sắt dự phòng đến khi nào?

Thời gian bổ sung sắt dự phòng kéo dài đến khi nào? Có nên chia thành các đợt 1-3 tháng hay duy trì liên tục đến một mốc tuổi nhất định, thưa bác sĩ?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Với trẻ sinh non, nhẹ cân, có thể cần bổ sung sắt đều đặn hơn. Thông thường, mỗi đợt bổ sung kéo dài 2-4 tuần, sau đó theo dõi lại.

Nếu trẻ có chế độ ăn đa dạng, bú mẹ đầy đủ và ăn dặm đúng thì không cần bổ sung sắt thường xuyên.

8. Làm sao hạn chế táo bón khi uống sắt?

Sắt thường gây táo bón ở trẻ, vậy có cách nào hạn chế tình trạng này? Nếu đổi sang loại sắt khác thì có ảnh hưởng đến khả năng hấp thu không, thưa bác sĩ?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Sắt có thể làm thay đổi màu phân, đây là hiện tượng bình thường. Nếu gây táo bón, trước hết nên giảm liều thay vì đổi loại ngay. 

Ví dụ, thay vì uống đủ liều trong 2 tuần, có thể chia nhỏ liều, uống kéo dài thành 4 tuần để đạt tổng lượng sắt tương đương. 

Thông thường không cần đổi sang loại sắt khác, trừ khi trẻ có phản ứng bất thường khi uống loại cũ.

9. Nên uống sắt trước hay sau bữa ăn?

Khi bổ sung sắt cho trẻ, nên uống trước hay sau bữa ăn để đạt hiệu quả hấp thu tốt nhất? Có cần kết hợp với vitamin C hoặc tránh dùng chung với thực phẩm nào không, thưa bác sĩ?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Sắt hấp thu tốt nhất khi uống lúc đói, tức là trước bữa ăn. Nếu trẻ khó chịu, có thể cho uống sau khi ăn nhẹ để giảm buồn nôn, dù khả năng hấp thu sắt giảm đi một phần. 

Khi kết hợp với vitamin C sẽ giúp tăng hấp thu sắt. Nhìn chung, không cần quá cầu kỳ khi dùng chung với thực phẩm khác, sắt vẫn là vi chất dễ hấp thu.

10. Có thực phẩm nào cần tránh khi uống sắt?

Có thực phẩm nào cần tránh khi dùng chung với sắt để không làm giảm hấp thu hay không?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Tốt nhất vẫn nên uống sắt trước bữa ăn. Một số loại thực phẩm hoặc đồ uống như trà có thể làm giảm hấp thu sắt, do đó nên hạn chế uống cùng thời điểm.

11. Thực phẩm nào giàu sắt nên có trong bữa ăn của trẻ?

Những thực phẩm giàu sắt nên đưa vào chế độ ăn hằng ngày của trẻ là gì? Khi chế biến cần lưu ý gì để giữ nguyên hàm lượng sắt, thưa bác sĩ?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Thực phẩm giàu sắt thường có trong các loại rau lá xanh đậm và thịt đỏ. Hai nhóm thực phẩm này cung cấp lượng sắt đáng kể. 

Sắt ít bị mất đi trong quá trình chế biến, vì vậy có thể nấu nướng bình thường mà không cần kỹ thuật đặc biệt để giữ hàm lượng sắt.