Những điều cần biết về các phương pháp giảm cân: Từ kinh điển đến hiện đại

Béo phì được ghi nhận từ khi nào?

Các tượng điêu khắc thu nhỏ hình phụ nữ béo phì từ thời kỳ đồ đá cho thấy béo phì đã tồn tại và mang ý nghĩa văn hóa từ cách đây khoảng 30.000 năm. Các ghi chép từ thời Ai Cập cổ đại, Kinh Thánh, Hy – La cổ đại cho đến thời Trung cổ đều cho thấy béo phì hiện diện xuyên suốt các giai đoạn lịch sử lớn, dù ở những thế kỷ trước, thừa cân và béo phì có lẽ được xem là điều hiếm gặp hơn là phổ biến.

Các phương pháp điều trị béo phì trong lịch sử

Các khuyến nghị điều trị béo phì đã xuất hiện từ thời Hy Lạp và La Mã cổ đại. Vào thời Hippocrates, các thầy thuốc đã đưa ra lời khuyên rằng người thừa cân nên “ăn ít lại và tránh uống đến no”, đồng thời tập thể dục thường xuyên, đặc biệt là “chạy vào ban đêm” và “đi bộ sáng sớm”.

Một số bác sĩ thời đó còn khuyên dùng các biện pháp gây nôn (emetics) và thuốc xổ (cathartics) – được xem như những “thuốc giảm cân” sớm nhất trong lịch sử. Các loại gây nôn thường dùng bao gồm cây hellebore và nước pha mật ong, được khuyên dùng “2–3 lần mỗi tháng để tống thức ăn ra ngoài cơ thể cho cả nam và nữ”. Thuốc xổ được điều chế từ các nguyên liệu như nhựa cây scammony (họ bìm bìm), quả cnidian và cây đại kích biển. Các loại nhuận tràng nhẹ hơn bao gồm sữa lừa pha mật ong, rau mùi dại, dây tơ hồng (Cuscuta epithymum) và nước pha mật ong hoặc rượu ngọt.

Một tài liệu từ Aelianus (170–235 SCN) còn ghi lại phương pháp điều trị chứng ngưng thở khi ngủ sớm nhất từng được biết: các bác sĩ thời đó đã “chuẩn bị những cây kim rất dài và mảnh để châm vào hông và bụng của chính trị gia Hy Lạp Dionysius khi ông rơi vào giấc ngủ sâu”.

Danh y Galen cũng ghi lại phương pháp điều trị béo phì bao gồm: chạy bộ mạnh vào mỗi buổi sáng, sau đó tắm nước ấm, ăn bữa nhẹ và tiếp tục lao động thể chất. Thầy thuốc Ấn Độ cổ đại Sushruta thì khuyến nghị lao động nặng kết hợp với các biện pháp như nhịn ăn, luyện tập thể lực và các liệu pháp làm tiêu hao cơ thể.

Vào những năm 1620, bác sĩ người Anh Tobias Venner là người đầu tiên sử dụng từ “obese” để mô tả những người thừa cân nghiêm trọng. Ông cũng khuyên nên tắm suối nước nóng ở Bath để “giúp cơ thể thon gọn hơn nếu quá to lớn”.

Thời kỳ hiện đại của điều trị béo phì bằng thuốc có thể được xem là bắt đầu từ cuối thế kỷ 19, khi hormone tuyến giáp – vốn được chiết xuất để điều trị suy giáp – cũng được sử dụng như một liệu pháp giảm cân nhờ khả năng sinh nhiệt nhưng hiện nay đã ngưng sử dụng với chỉ định này.

Đầu thế kỷ 20, khi lý tưởng về vóc dáng mảnh mai ngày càng trở nên phổ biến, nhiều người béo phì bắt đầu tìm kiếm giải pháp giảm cân hiệu quả. Lợi dụng điều đó, nhiều nhà sản xuất đã tung ra hàng loạt “thuốc giảm cân dỏm”. Ví dụ, sản phẩm có tên “Fatoff” được quảng cáo là giảm béo nhưng thực chất chỉ chứa... 10% xà phòng và 90% nước. Tương tự, sản phẩm “Human-Ease” từng được tiếp thị như một “thần dược trị béo phì và mọi loại bệnh” sau đó bị phát hiện có thành phần đến 95% là... mỡ heo.

Trong hai thập kỷ qua, nhiều liệu pháp điều trị mới và đang nổi đã được phê duyệt hoặc đang trong quá trình nghiên cứu nhằm cung cấp các thuốc điều trị béo phì an toàn và có hiệu quả lâu dài.

Giai đoạn đầu: Giảm cân theo phương pháp kinh điển – Dinh dưỡng và vận động là cốt lõi

Từ những năm đầu thế kỷ 20, khi mối liên hệ giữa cân nặng và sức khỏe tim mạch bắt đầu được nhận thức rõ ràng, giảm cân đã được coi là một phần quan trọng trong chăm sóc sức khỏe. Vào thời điểm đó, gần như mọi hướng dẫn y khoa đều nhấn mạnh hai yếu tố chính: điều chỉnh chế độ ăn uống và tăng cường vận động thể chất.

Các chế độ ăn kiêng ít calo (low-calorie diets) dần trở nên phổ biến, điển hình như chế độ ăn Low-fat (ít chất béo), chế độ ăn Địa Trung Hải hoặc DASH. Những hướng dẫn dinh dưỡng này nhắm tới việc giảm lượng calo nạp vào cơ thể mỗi ngày, tăng tiêu thụ rau củ quả, chất xơ, protein nạc và hạn chế chất béo bão hòa, đường và tinh bột tinh luyện. Đồng hành với đó là khuyến cáo về vận động thể chất tối thiểu 150 phút mỗi tuần, như đi bộ nhanh, đạp xe, bơi lội…

Dù mang lại một số hiệu quả nhất định, cách tiếp cận này đòi hỏi sự kiên trì cao và thường khó duy trì lâu dài, đặc biệt với người béo phì nặng. Tỷ lệ tái tăng cân cao khiến nhiều người cảm thấy nản lòng sau một thời gian áp dụng.

Thập niên 90 - 2000: Xuất hiện các loại thuốc giảm cân hỗ trợ, nhưng không ít tranh cãi

Khi nhận ra rằng chỉ thay đổi lối sống là chưa đủ với phần lớn người béo phì, y học hiện đại bắt đầu thử nghiệm các loại thuốc có thể hỗ trợ kiểm soát cân nặng. Một trong những cái tên nổi bật thời kỳ này là sibutramin – một thuốc ức chế tái hấp thu serotonin và norepinephrine, giúp tăng cảm giác no và giảm thèm ăn.

Sibutramin được FDA Hoa Kỳ chấp thuận năm 1997 và nhanh chóng trở thành lựa chọn điều trị phổ biến cho người béo phì. Tuy nhiên, sau hơn một thập kỷ sử dụng, ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy thuốc làm tăng nguy cơ biến cố tim mạch nghiêm trọng như nhồi máu cơ tim, đột quỵ… Cuối cùng, năm 2010, FDA rút giấy phép lưu hành sibutramin tại Mỹ, kéo theo nhiều quốc gia khác cũng cấm loại thuốc này.

Cùng lúc đó, thị trường thực phẩm chức năng giảm cân cũng bùng nổ. Trà giảm cân, viên uống tan mỡ, detox thải độc được truyền thông mạnh mẽ, nhưng lại thiếu chứng cứ lâm sàng rõ ràng. Không ít sản phẩm gây mất nước nghiêm trọng, rối loạn điện giải, thậm chí tổn thương gan thận. Trong một thời gian dài, người tiêu dùng đứng giữa ranh giới mong manh giữa hiệu quả và nguy hiểm, giữa marketing và khoa học.

2010 đến nay: Bước ngoặt mang tên GLP-1 – Giảm cân bằng y học nội tiết

Một trong những bước ngoặt lớn nhất trong điều trị béo phì đến từ việc khám phá ra vai trò của các hormone đường tiêu hóa, đặc biệt là GLP-1 (glucagon-like peptide-1). Ban đầu, GLP-1 được nghiên cứu như một hướng đi điều trị đái tháo đường típ 2, nhưng các nghiên cứu nhận thấy: khi kích hoạt thụ thể GLP-1, người bệnh có xu hướng ăn ít đi, cảm thấy no lâu và giảm được cân nặng đáng kể.

Dựa trên cơ chế này, năm 2014, FDA chính thức phê duyệt liraglutide (Saxenda) cho điều trị béo phì. Đây là thuốc tiêm mỗi ngày, giúp giảm khoảng 8–10% trọng lượng cơ thể sau vài tháng sử dụng. Tiếp nối đó là semaglutide (Wegovy) – một đột phá mới. Không chỉ tiêm mỗi tuần một lần (thuận tiện hơn), semaglutide còn giúp bệnh nhân giảm tới 15–20% cân nặng – mức độ tương đương với can thiệp phẫu thuật ở một số người.

Và gần đây nhất, tirzepatide – đồng vận kép GIP/GLP-1 – đang tiếp tục đẩy giới hạn y học lên cao hơn. Trong các thử nghiệm, thuốc này giúp người dùng giảm hơn 20% trọng lượng cơ thể, đồng thời cải thiện các chỉ số chuyển hóa như mỡ máu, đường huyết và huyết áp.

Tuy nhiên, dù là semaglutide hay tirzepatide, tất cả các thuốc đều cần được kết hợp với chế độ dinh dưỡng lành mạnh và vận động đều đặn. Đây là nguyên tắc cốt lõi mà mọi tổ chức y khoa uy tín như WHO, CDC, Hiệp hội Nội tiết Hoa Kỳ đều thống nhất. Thuốc có thể tạo cú hích nhưng thay đổi lối sống mới là yếu tố quyết định sự bền vững.

Hiện tại và tương lai: Hướng đi bền vững với hướng tiếp cận giảm cân đa mô thức

Ngày nay, các chuyên gia không còn nhìn nhận giảm cân chỉ là chuyện “ăn ít – tập nhiều” hay “dựa vào thuốc”, mà là một hành trình cần được tiếp cận toàn diện và cá nhân hóa. Đó chính là triết lý của giảm cân đa mô thức – phương pháp đang được triển khai tại nhiều trung tâm y khoa tiên tiến, trong đó có Phòng khám MedFit tại TP.HCM.

Phương pháp này kết hợp đồng thời nhiều yếu tố: điều chỉnh chế độ dinh dưỡng theo cá thể, xây dựng kế hoạch vận động phù hợp với thể trạng, theo dõi y khoa thường xuyên, can thiệp bằng công nghệ hiện đại nhằm hỗ trợ xây dựng cơ bắp, giảm mỡ từng vùng và cả hỗ trợ tâm lý nếu cần thiết. Sự phối hợp giữa các bác sĩ đa chuyên khoa – bao gồm bác sĩ nội tiết, bác sĩ dinh dưỡng, bác sĩ da liễu và chuyên gia tâm lý – là nền tảng để mang lại kết quả tối ưu, an toàn và bền vững.

Một điểm nổi bật của giảm cân đa mô thức là việc xây dựng phác đồ cá nhân hóa. Không có một công thức chung cho tất cả, bởi mỗi người có cơ địa, chỉ số mỡ – cơ, lối sống và bệnh nền khác nhau. Tại MedFit, khách hàng được khám lâm sàng kỹ lưỡng, đánh giá toàn diện và theo dõi sát trong suốt liệu trình. Nếu cần thiết, thuốc như GLP-1 có thể được bác sĩ chỉ định phù hợp, nhưng không bao giờ là yếu tố duy nhất.

Cách tiếp cận này không chỉ giúp giảm mỡ hiệu quả mà còn cải thiện các chỉ số sức khỏe quan trọng: huyết áp, đường huyết, mỡ máu, chất lượng giấc ngủ và sức khỏe tinh thần. Quan trọng hơn, nó giúp người thừa cân học cách lắng nghe cơ thể, hiểu rõ nguyên nhân gốc rễ của tăng cân và thay đổi hành vi để duy trì vóc dáng về lâu dài.

Tóm lại, từ những phương pháp truyền thống như ăn kiêng và tập luyện, đến các loại thuốc thế hệ mới và mô hình đa mô thức toàn diện, hành trình giảm cân ngày càng trở nên cá nhân hóa và khoa học hơn. Dù bạn đang ở bất kỳ giai đoạn nào trong quá trình cải thiện cân nặng, điều quan trọng nhất vẫn là lựa chọn phương pháp phù hợp với cơ thể và sức khỏe của chính mình, dưới sự hướng dẫn của các chuyên gia y tế.

Giảm cân không đơn giản là một mục tiêu ngắn hạn, mà là quá trình chăm sóc bản thân bền vững – và với sự tiến bộ của y học hiện đại, con đường này đã trở nên rõ ràng và hiệu quả hơn bao giờ hết.