I. Tổng quan về cây bán chi liên

Tên thường gọi: Bán chi liên

Tên gọi khác: Hoàng cầm râu, Thủy hàn tín, Tử liên thảo, Cỏ đa niên, Thông kinh thảo, Thuẩn râu.

Tên khoa học: Scutellaria barbata D. Don hoặc Scutellaria rivularis Wall.

Phân họ: Hoa môi Lamiaceae

1. Nhận biết cây bán chi liên

Cây bán chi liên là loài thân thảo, sống nhiều năm, cao 0,2 - 0,5m, thân không lông. Lá mọc đối, phiến hình trứng hoặc mũi mác, mép lá có răng đều, lá trên không cuống, lá dưới có cuống mảnh. Cụm hoa ở ngọn, dài 3-5cm, tràng màu xanh, cao 7-9cm, có lông thưa, chia 2 môi, môi trên 3 thùy, môi dưới tròn, miệng rộng, 4 nhị không thò ra ngoài, bao phấn có ít lông. Đài hình chuông cao 2,5mm, có 2 môi, môi trên mang một cái khiên hình chóp có lông, rụng sớm, môi dưới tồn tại. Cây ra hoa từ tháng 4 đến tháng 10, có quả từ tháng 6-11.

Cây bán chi liên là thảo dược được biết đến từ xa xưa bởi công dụng chữa u nhọt

2. Thành phần dược chất của bán chi liên

Trong cây có scutellarein, scutellarin, scutebarbatine X, carthamidin, isocarthamidin, tanin, wogonin, baicalein, apigenin, naringenin, isorhamnetin, 6-hydroxyluteolin, 5-hydroxy-6, 7, 3′,4′-tetramethoxy-flavone.

3. Phân bố, thu hái và chế biến cây bán chi liên

Cây bán chi liên có nguồn gốc từ châu Á, phân bố nhiều ở Trung Quốc, Ấn Độ, Lào, Thái Lan, Myanmar, Nhật Bản, Hàn Quốc.

Ở Việt Nam cây phân bố tại các tỉnh Thái Nguyên, Bắc Ninh, Bắc Giang, Hà Nội, Phú Thọ, Hải Dương, Hòa Bình, Ninh Bình, Quảng Trị, Thanh Hóa.

Cây bán chi liên mọc hoang tại các khu vực nhiều ánh sáng, đất ẩm, màu mỡ, dọc theo các con suối, bờ ruộng, trải dài từ vùng cao đến vùng thấp.

Bộ phận dùng: Toàn cây. Thu hái vào mùa xuân và hạ, lúc cây ra hoa, đem về rửa sạch, phơi nắng cho khô, cắt ngắn để dùng.

Tại Việt Nam, cây bán chi liên phân bố ở các tỉnh miền Bắc và miền Trung

II. Công dụng của bán chi liên

1. Công dụng của bán chi liên theo đông y cổ truyền

Theo đông y, bán chi liên vị cay, hơi đắng, tính bình hơi mát, không độc; quy kinh Phế, Can, Thận.

Tác dụng của bán chi liên là chống khối u tân sinh, thanh nhiệt, giải độc, tiêu đờm, tiêu viêm, tiêu thũng, tán kết, phá huyết, giảm đau, thông kinh, cầm máu.

Dùng ngoài chữa mụn nhọt, sâu quảng, viêm vú, sâu bọ cắn đốt. Dùng cây tươi giã lấy nước rửa, bã đắp nơi vết thương. Có thể dùng thay ích mẫu để chữa bệnh phụ khoa.

2. Công dụng của bán chi liên theo đông y hiện đại

+ Chống ung thư: bán chi liên được dùng trong điều trị các dòng ung thư phổi, ung thư gan, u nang buồng trứng, ung thư vú, vòm họng, bạch cầu, u não, ung thư trực tràng mới sinh thời kỳ đầu.

Cụ thể:

- Chống lại khối u gan ở dòng tế bào HepG2, Hep3B, MHCC97-H thông qua hợp chất Pheophorbide A.

- Đối với ung thư vú, bán chi liên ngăn chặn sự phát triển của các tế bào dòng BT474, Du4475, MDA MB 231, MDA MB 361, MDA MB 435,MDA MB 453, MDA MB 468, MCF7, và SKBR3; hơn nữa, một số nghiên cứu cho thấy bán chi liên mang lại hiệu quả đáng kể trên ung thư vú đã di căn.

- Đối với ung thư đại trực tràng, bán chi liên giúp gia tăng tác dụng hóa trị liệu. Ở ung thư phổi, bán chi liên ức chế tăng sinh các dòng tế bào CL1-5, CL1-0, A549 và Lewis nhờ vào lợi ích chủ yếu từ hoạt chất Scutebarbatine A và luteolin.

Tương tự, ung thư tế bào cơ trơn cổ tử cung, ung thư tiền liệt tuyến và ung thư bạch cầu dòng U937 cũng được ức chế.

Chiết xuất bán chi liên cũng có tác dụng ức chế tế bào ung thư máu nhưng ở mức độ nhẹ.

+ Kháng viêm và chống oxy hóa: bán chi liên có khả năng kháng viêm trên nhiều cơ quan và tế bào, trong đó tác dụng chủ yếu đến từ các scutebarbatine X, 6-methoxynaringenin, phenolics, flavonoid, carotenoids và diệp lục. Tác dụng này được ứng dụng trong điều trị viêm võng mạc, viêm gan, viêm ruột thừa, áp xe phổi, viêm phổi.

+ Kháng khuẩn: Hoạt động kháng khuẩn của bán chi liên có tác dụng lên Staphylococcus aureus, Shigella dysenteriae, Salmonnella typhi, Escherichia coli, Acinetobacterbaumannii, và một số dòng vi khuẩn gram dương khác, đây là các dòng vi khuẩn thường gặp và gây ra rất nhiều bệnh lý khác nhau trên cơ thể.

+ Kháng virus: nghiên cứu cho thấy bán chi liên chống được 2 dòng virus là parainfluenza-virus-type 1 (thường được viết tắt là PIV-1, đây là dòng Á cúm type 1 gây viêm đường hô hấp cấp) và Epstein-Barr virus (đây là virus gây bệnh bạch cầu đơn nhân, và liên quan đến các dòng ung thư biểu mô vòm họng, ung thư dạ dày, u lympho Hodgkin,...)

+ Cải thiện trí nhớ, bảo vệ thần kinh: Bán chi liên giúp giảm thiểu rõ rệt tình trạng suy giảm trí nhớ và sự tổn thương tế bào thần kinh thông qua các chất thuộc nhóm flavonoid.

+ Bảo vệ tế bào cơ tim: scutellarin là dược chất đáng chú ý trong bán chi liên, giúp ngăn chặn tiến trình hủy hoại tế bào cơ tim bằng các con đường chuyên biệt.

+ Bảo vệ tế bào gan, trị gan nhiễm mỡ: Bán chi liên có khả năng hạ thấp men gan (hai dòng AST, ALT), giảm mức độ thoái hóa mỡ ở gan và hoại tử tế bào gan.

+ Lợi tiểu: có thể mang lại mức nước tiểu gấp 2-3 lần so với thông thường, ở liều dùng cơ bản.

Khoảng 40 năm trước, khi chuyên ngành điều trị ung thư tại Việt Nam chưa phát triển, cơ sở vật chất và phương tiện còn thiếu thốn, bán chi liên cùng với bạch hoa xà thiệt thảo là 2 trong những cây thuốc thông dụng điều trị ung thư

III. Cách dùng - liều dùng của bán chi liên

1. Liều dùng bán chi liên

Thường dùng 15-30g, có thể lên đến 60g tùy bệnh trạng, dùng sắc uống.

2. Một số bài thuốc cổ phương hoặc kinh nghiệm lưu truyền

+ Chữa u nang buồn trứng: dùng “Xà liên địa miết thang”, gồm Bán chi liên 60g, Bạch hoa xà thiệt thảo 60g, Hồng hoa 30g, Ý dĩ nhân 30g, Quất hạch, Côn bố, Đào nhân, Địa long đều 15g, Nga truật, Đảng sâm đều 12g, Thổ miết trùng, Xuyên luyện tử, Tiểu hồi hương đều 9g, sắc uống 1 thang mỗi ngày.

+ Chữa các loại u bướu nói chung: Bán chi liên 30g, Sơn đậu căn, Lộ phong phòng, Sơn từ cô đều 15g. Mỗi ngày sắc 1 thang uống hoặc tán thành viên dùng 2-3 lần/ngày, mỗi lần 5-15g.

+ Chữa ung thư phổi, ung thư gan, ung thư trực tràng thời kỳ đầu: Bán chi liên 40g, Bạch hoa xà thiệt thảo 80g, cho vào 600ml nước, sắc còn 200ml, chia uống trong ngày vào lúc đói.

+ Ung thư gan: Bạch hoa xà thiệt thảo, bán chi liên đều 20g, tiểu kim bất hoán, kê cốt thảo đều 15g. Ngày 1 thang sắc uống

3. Đối với phụ nữ mang thai và trẻ em

Đối với phụ nữ mang thai và cho con bú

Không dùng cho phụ nữ mang thai. Hiện nay chưa ghi nhận tác dụng ngoại ý trên đối tượng phụ nữ đang cho con bú. Tuy nhiên, cần thận trọng khi dùng  vì chưa có minh chứng khoa học về tính an toàn của thảo dược này đối với thai kỳ. Sản phụ không nên tự ý dùng thảo dược này khi chưa có chỉ định của thầy thuốc.

Đối với trẻ nhũ nhi

Hiện nay chưa ghi nhận tác dụng ngoại ý trên đối tượng trẻ nhũ nhi. Tuy nhiên, cần thận trọng khi dùng cho trẻ nhũ nhi vì chưa có minh chứng khoa học về tính an toàn của thảo dược này trên trẻ nhũ nhi, cần tham khảo ý kiến thầy thuốc có chuyên môn về lĩnh vực này trước khi dùng.

IV. Tác dụng phụ - Thận trọng - Tương tác thuốc của bán chi liên

Chống chỉ định cho người thiếu máu, phụ nữ mang thai.

Trong thời gian uống thuốc, có thể có phản ứng phụ như ngứa hoặc tiêu chảy nhưng không kéo dài. Một số dạng sang nhọt, tích khối, nếu sau một thời gian sử dụng mà thấy có máu mủ bài tiết ra thì đó là dấu hiệu tốt.

Thảo dược này không độc nên có thể uống thuốc từ 3 đến 4 tháng.

Hiện nay dù chưa phát hiện ra độc chất nào trong bán chi liên, tuy nhiên thảo dược này cần được nghiên cứu nhiều hơn nữa.

V. Bảo quản bán chi liên

Cần làm khô thảo dược bằng máy sấy hoặc ánh nắng mặt trời, sau đó cho vào hũ thủy tinh, đậy kín, tránh ánh sáng. Có thể cho vào một viên vôi sống để hút ẩm. Nếu bạn không phải là thầy thuốc thì không nên lưu trữ thuốc tại nhà quá 10 ngày. Nếu bạn buộc phải lưu trữ thảo dược tại nhà lâu hơn, cần kiểm tra chúng hàng tuần, nếu phát hiện mối mọt, ẩm mốc, biến đổi màu sắc, mùi vị thì cần loại bỏ ngay.

BS Đoàn Quang Nguyên