Có nên tầm soát tồn tại lỗ bầu dục (PFO) để dự phòng đột quỵ?

Mới đây, PGS.TS.BS Nguyễn Huy Thắng - Chủ tịch Hội Đột quỵ TPHCM đã có bài chia sẻ về vấn đề tầm soát tồn tại lỗ bầu dục (PFO) trong dự phòng đột quỵ. Trong bài viết, ông nhắc lại trường hợp bệnh nhân nữ 38 tuổi nhập viện vì đột quỵ cách đây 17 năm - một ca bệnh đặc biệt khiến ông ấn tượng sâu sắc và cũng là minh chứng rõ ràng cho mối liên hệ giữa PFO và đột quỵ ở người trẻ.

Nguyên văn bài chia sẻ của vị chuyên gia như sau: Giữa đêm, vào ngày 18/11/2008, Bệnh viện Thủ Đức đã chuyển một bệnh nhân nữ 38 tuổi, nhập viện vì đột ngột liệt nửa người trái hoàn toàn. Ca này làm mình chú ý, vì đây là một cô gái trẻ và khi khai thác bệnh sử, bệnh nhân không có tiền sử bệnh tim, hoặc bất kỳ yếu tố nguy cơ thường gặp nào khác, như tăng huyết áp, tiểu đường…

Điều đáng tiếc là cô gái đang chuẩn bị lên xe hoa vào tháng cuối năm.

Sau khi ghi nhận tình trạng tắc hoàn toàn động mạch não giữa, chúng tôi mời người nhà là anh chồng (chuẩn bị cưới) để giải thích về kỹ thuật bơm rtPA qua đường động mạch. Cha mẹ cô gái có lẽ bị shock quá mức nên không thể ra quyết định. Thời điểm này, thế giới chưa ghi nhận bất kỳ chứng cứ gì về lợi ích của phương pháp can thiệp nội mạch, và chúng tôi cũng chỉ mới bắt đầu nghiên cứu kỹ thuật này với những ca đầu tiên tại Việt Nam.

Rất may mắn, chúng tôi đã thuyết phục được vị hôn phu (chính xác là như vậy) của cô gái!!!

Bác sĩ can thiệp đưa dây dẫn đến cục huyết khối, và bơm rất chậm thuốc Alteplase được pha loãng vào các vị trí sau, tại chỗ, và trước cục huyết khối. Sau khoảng 2 giờ, với tổng liều 18mg Alteplase, chúng tôi đã làm tan hoàn toàn cục huyết khối.

Ngay buổi sáng hôm sau, cô gái đã phục hồi các chức năng thần kinh gần như hoàn toàn!!!

Bước tiếp theo, chúng tôi phải tìm nguyên nhân gây ra đột quỵ cho cô gái.

Sẽ đơn giản, nếu như trong tiền sử đã ghi nhận một nguyên nhân thường là thủ phạm tạo ra những cục huyết khối lớn, như rung nhĩ chẳng hạn. Đằng này, tiền sử hoàn toàn sạch sẽ, không tìm ra bất cứ nguyên nhân hay yếu tố nguy cơ gì. Với những trường hợp như vậy (bệnh nhân mắc đột quỵ khi còn trẻ <45 tuổi, và không ghi nhận được yếu tố nguy cơ có thể là thủ phạm, thuật ngữ chuyên ngành gọi là cryptogenic stroke), nguyên nhân tồn tại lỗ bầu dục có thể chiếm tỷ lệ lên đến 40%!!!.

Để chẩn đoán PFO, thông thường các đồng nghiệp tim mạch thường sử dụng kỹ thuật siêu âm tim qua thực quản. Ưu điểm đây là phương pháp có độ chính xác cao, được xem là tiêu chuẩn vàng trong chẩn đoán PFO. Tuy vậy, đây là phương pháp xâm lấn, gây khá khó chịu cho người bệnh khi bác sĩ phải đưa đầu dò qua thực quản để khảo sát.

Với các bác sĩ đột quỵ, chẩn đoán PFO (hay shunt P-T), thường sử dụng kỹ thuật siêu âm xuyên sọ (TCD) như là phương pháp có tính tầm soát với độ chính xác gần như tương đương so với siêu âm tim qua thực quản.

Ưu điểm của phương pháp này ngoài độ nhạy và độ chuyên rất cao, kỹ thuật được làm rất nhanh trong vài phút và hoàn toàn không gây phiền phức gì cho người bệnh. May mắn, tôi đã được học và làm kỹ thuật này rất nhiều lần trong thời gian ở Hoa Kỳ, và chúng tôi đã tìm ra nguyên nhân gây ra đột quỵ cho cô gái trẻ này, chính là tồn tại lỗ bầu dục khi ghi nhận rất nhiều tín hiệu trên động mạch não giữa, gây ra bởi các bọt khí được bơm qua tĩnh mạch. Kết quả này cũng được chắc chắn sau khi siêu âm tim qua thực quản.

Đầu năm 2009, bệnh nhân đã được một bác sĩ can thiệp tim mạch đóng lỗ bầu dục tại Bệnh viện Nhân dân 115.

Có khá nhiều hiểu lầm về lỗ bầu dục PFO và đột quỵ

Thứ nhất, PFO là viết tắt của Patent Foramen Ovale, trong tiếng Việt thường được gọi là tồn tại lỗ bầu dục hoặc lỗ thông bầu dục. Đây là một tình trạng bẩm sinh phổ biến ở tim, trong đó có một lỗ nhỏ (giống như một van một chiều) giữa hai tâm nhĩ, không đóng lại hoàn toàn sau khi sinh.

Trong giai đoạn bào thai, lỗ này (gọi là foramen ovale) là cần thiết để máu lưu thông từ bên phải sang bên trái tim mà không đi qua phổi (vì phổi chưa hoạt động). Sau khi sinh, khi trẻ hít thở không khí, áp lực máu thay đổi và lỗ này thường đóng lại tự nhiên trong vòng vài tháng đến vài năm. Tuy nhiên, nếu nó vẫn tồn tại, đó chính là PFO. Tình trạng này thường KHÔNG gây triệu chứng rõ ràng và nhiều người sống cả đời mà không biết mình có PFO.

PFO thường chỉ được phát hiện tình cờ qua siêu âm tim hoặc khi gây ra biến chứng (gây ra đột quỵ do cục máu đông đi qua lỗ thông từ buồng tim phải sang bên trái, và sau đó trôi lên động mạch não).

Nên biết rằng, hầu hết các trường hợp PFO sẽ KHÔNG CẦN ĐIỀU TRỊ, vấn đề can thiệp chỉ đặt ra khi PFO là nguyên nhân gây ra đột quỵ.

Tỷ lệ tồn tại lỗ bầu dục (PFO) trong dân số, theo các nguồn y khoa đáng tin cậy, xảy ra ở khoảng 20-25% dân số người trưởng thành. Điều này có nghĩa là, khoảng 25% dân số bình thường (#25 triệu người VN) có tồn tại lỗ PFO, và HẦU HẾT không gây vấn đề gì. Hơn 95% người có PFO không gặp biến chứng và không cần can thiệp.

Vậy nên sẽ chẳng bao giờ có chuyện “khuyến cáo tầm soát PFO” để tìm 25 triệu người (trong dân số 100 triệu người Việt Nam) có PFO, nhưng chưa bao giờ bị đột quỵ.

Thứ hai, PFO không phải là nguyên nhân thường gặp gây ra đột quỵ trong dân số chung, vì bệnh nhân mắc đột quỵ chủ yếu (>85%) là những bệnh nhân lớn tuổi. Do vậy, ở bệnh nhân đột quỵ lớn tuổi (>50 tuổi), ít ai lại đặt ra vấn đề “đi tìm nguyên nhân PFO”. Ở tuổi này, nên hướng đến rung nhĩ, nếu nghi ngờ nguyên nhân gây huyết khối từ tim.

Vậy thì, nên tầm soát PFO khi nào???

Hiện nay, khuyến cáo nên tầm soát PFO khi và chỉ khi có đủ các yếu tố: Người bệnh ĐÃ BỊ ĐỘT QUỴ (không nhắm vào dân thường, chưa từng bị đột quỵ); người bệnh đột quỵ trong lứa tuổi trẻ < 45 tuổi; người không tìm được nguyên nhân phù hợp gây ra đột quỵ (Cryptogenic stroke). Ví dụ, nếu cô bệnh trên có tiền căn rung nhĩ, thì chắc chắn chúng tôi sẽ không đi tìm PFO làm gì, cho dù cô gái đã có đủ 2 điều kiện trên (đã bị đột quỵ, trẻ <45 tuổi).