Ca ghép gan lợn ở Trung Quốc, bệnh nhân sống 171 ngày, có nên hi vọng vào ghép dị loài?

Vì sao phải ghép dị loài (xenotransplantation)?

Một trong những thách thức lớn nhất y học hiện nay là thiếu hụt nghiêm trọng cơ quan hiến tặng trong cùng loài. Nhiều bệnh nhân bị suy gan giai đoạn cuối, tim, thận… phải chờ đợi nhiều tháng, thậm chí nhiều năm, để có gan/tạng phù hợp. Trong thời gian chờ đợi, họ có thể tử vong.

Cho nên người ta bắt đầu nghiên cứu xenotransplantation - nghĩa là ghép tạng từ động vật sang người - nhằm cung cấp nguồn tạng “dự phòng” khi tạng người không đủ. Lợn được chọn làm nguồn tương đối hợp lý vì kích thước, tính sinh học và khả năng biến đổi gen (gene editing) để giảm thải ghép.

Ca mới đây ở Trung Quốc - ghép gan từ lợn sang người, kéo dài 171 ngày - là bước đánh dấu đáng kể trong lĩnh vực này: mảnh gan lợn hoạt động trong người người nhận, dù cuối cùng người bệnh không sống lâu hơn rất nhiều. 

Trước ca này có những ca xenotransplantation nào?

Có. Trước đó, y học đã thử nghiệm xenotransplant tạng như thận, tim, van tim lợn, thậm chí phổi lợn trong các mô hình người chết não hoặc người động vật.

Năm 2022, hai thận từ lợn biến đổi gen được ghép vào người chết não, sau đó theo dõi ~54 giờ mà không có phản ứng thải cấp mạnh. 

Gần đây, các ca ghép tim lợn sang người (tim lợn biến đổi gen) cũng đã được thực hiện - ví dụ bác sĩ Bartley P. Griffith ghép tim lợn biến đổi gen sang người vào năm 2022, bệnh nhân sống được vài tháng trước khi qua đời. 

Cũng có ca ghép gan lợn ở người chết não (không phải người sống) để thử đánh giá tính an toàn, thời gian hoạt động ngắn vài ngày. 

Như vậy, ca ghép gan kéo dài 171 ngày là một bước tiến so với những “ca thử nghiệm” trước. Nó cho thấy khả năng mảnh gan lợn không chỉ tồn tại mà còn đóng góp chức năng trong suốt thời gian dài hơn các thử nghiệm trước.

Chống thải ghép - khác biệt giữa ghép cùng loài và dị loài

Một trong những thách thức lớn nhất của xenotransplantation là phản ứng miễn dịch mạnh mẽ hơn:

1. Phản ứng thải siêu cấp (hyperacute rejection)

Khi cơ thể nhận tạng khác loài, hệ miễn dịch phát hiện ngay “khác biệt” – kháng nguyên lợn, glycan (ví dụ gal α-gal), protein – và rất nhanh bị tiêu diệt mạch máu cấy ghép bằng đông máu, xâm lấn tế bào miễn dịch. Đây là rào cản lớn với ghép dị loài.

2. Thải trung bình và thải mạn tính

Ngoài phản ứng ban đầu, theo thời gian kháng thể, tế bào T, tùy mức độ viêm và stress oxy hóa sẽ làm tổn thương mảnh cấy. Đây là vấn đề phức tạp hơn so với ghép cùng loài, bởi sự khác biệt di truyền, sinh hóa, tương thích nội môi giữa loài càng lớn.

3. Vấn đề đông máu – tương hợp huyết học

Nguy cơ đông máu trong mạch mảnh gan lợn là rất cao do tương tác giữa huyết quản lợn với thành mạch người. Nhiều ca xenotransplant cho thấy tụt tiểu cầu (thrombocytopenia) nhanh chóng do tiêu hao tiểu cầu hoặc phá hủy mạch máu nhỏ. 

4. Nhiễm mầm bệnh động vật (xenozoonosis)

Ghép dị loài có nguy cơ truyền virus hoặc vi sinh vật từ vật chủ động vật sang người, nếu tổ chức cách ly không chuẩn hoặc kiểm soát bảo vệ không chặt. Đây là mối lo lớn trong lâm sàng.

5. Yếu tố kỹ thuật & tương hợp sinh lý

Ví dụ, điều tiết huyết áp, trao đổi chất, tương thích enzyme chuyển hóa, kích thước mạch máu, cấu trúc tế bào gan lợn có thể khác với người - tất cả đều đặt thách thức cho việc duy trì chức năng gan lâu dài.

Do đó, để làm được xenotransplant thành công lâu dài, người ta phải dùng lợn đã được chỉnh sửa gen đa gen (gene edits loại bỏ kháng nguyên gây thải, thêm gen người để chống viêm, chống đông) và dùng thuốc ức chế miễn dịch cực mạnh, đồng thời giám sát miễn dịch chặt chẽ. 

Chúng ta có nên hy vọng vào kỹ thuật này không?

Câu trả lời là có, nhưng rất thận trọng.

Lý do để hy vọng:

Kỹ thuật gene editing (CRISPR, knock-out/knock-in) giúp giảm kháng nguyên lợn, tăng khả năng tương thích với người.

Những ca thử nghiệm gần đây cho thấy tạng lợn có thể hoạt động trong người vài ngày, vài tuần, thậm chí vài tháng - dấu hiệu rằng cơ chế chống thải có thể cải thiện. 

Trong các mô hình trước, ghép thận lợn sang khỉ (non-human primates) đã cho thời gian tồn tại ngày càng kéo dài, cho thấy tính khả thi. 

Kỹ thuật hỗ trợ như trao đổi tế bào người trong mô gan lợn, cấy tế bào gốc cộng hợp, mô mảnh lai (chimera) cũng đang được nghiên cứu để làm cầu nối. 

Trong tương lai, xenotransplant có thể trở thành nguồn tạng “tạm thời hỗ trợ” (bridge) cho người đang chờ tạng người, hoặc hỗ trợ khi gan người tự hồi phục.

Những lý do cần dè chừng:

Các thử nghiệm hiện tại chủ yếu trên người chết não hoặc mô thử nghiệm - chưa nhiều ca ghép vào người sống với theo dõi lâu dài.

Rủi ro thải ghép, nhiễm trùng, đông máu, tương thích huyết học vẫn là thách thức lớn chưa được vượt qua hoàn toàn.

Chi phí cực kỳ cao - chi phí gene editing, nuôi lợn biến đổi gen, kiểm soát chặt, thuốc ức chế miễn dịch, theo dõi.

Vấn đề đạo đức, quy định pháp lý khá nặng: ghép động vật sang người đặt ra nhiều câu hỏi về quyền lợi, bảo vệ động vật, lây bệnh.

Kết

Chúng ta nên hy vọng - nhưng hy vọng có hiểu biết. Hy vọng để tiếp tục đầu tư nghiên cứu, cải tiến kỹ thuật gene, thuốc miễn dịch, hệ thống bảo vệ an toàn - để một ngày không xa, tạng từ động vật biến đổi gen có thể cứu sống nhiều người đang chờ tạng.