Bộ từ điển thuốc Nam độc nhất vô nhị của lương y bốc thuốc bằng thơ

Lương y Nguyễn Hoán chia sẻ về những bài thuốc được viết bằng thơ. Ảnh TG

Ý tưởng độc đáo

Lương y Nguyễn Hoán sinh ra ở một vùng quê nghèo miền núi thuộc huyện Nho Quan, nơi được thiên nhiên ban tặng nguồn Nam dược dồi dào, phong phú. Đặc biệt, nhờ có ông nội làm nghề dạy học và bốc thuốc nên ông đã sớm ý thức được giá trị lớn lao của thuốc Nam và gắn bó với ngành Y.

Năm 17 tuổi, cậu thanh niên Nguyễn Hoán theo học tại Trường Y sĩ Nam Định. Năm 1969, Nguyễn Hoán ra trường và vác ba lô lên vai tình nguyện nhập ngũ và đi chiến trường.

Vào quân đội, Nguyễn Hoán đảm nhiệm vai trò là chiến sĩ quân y. Ông đã cùng đồng đội vượt Trường Sơn, qua Lào, Campuchia vào tận miền Tây Nam bộ (Quân khu 9).

Đến đâu, ở đâu, Nguyễn Hoán cũng để tâm tìm hiểu cây cỏ, hoa lá và những dược liệu để cứu chữa cho đồng đội và nhân dân. Qua đó, Nguyễn Hoán cũng đã học hỏi được ở nhân dân, ở đồng nghiệp nhiều bài thuốc dân tộc, dân gian đáng quý.

Đến năm 1976, Nguyễn Hoán chuyển ngành tiếp tục đi học y sĩ rồi về công tác tại Sở Y tế Hà Nam Ninh (cũ). Đến năm 1992, sau khi tỉnh Ninh Bình được tái lập, Nguyễn Hoán về công tác tại sở Y tế Ninh Bình. Qua những cương vị công tác khác nhau và cuối cùng là Phó Giám đốc Bệnh viện Y học cổ truyền Ninh Bình, ông không ngừng học hỏi, tích lũy những kiến thức về y dược học cổ truyền.

Nhiều năm qua, lương y Nguyễn Hoãn đã ấp ủ ý tưởng viết một tập diễn ca về thuốc Nam. Ông nhận thấy phổ biến kiến thức về Đông y, Nam y cho nhân dân không gì bằng con đường thơ ca, vì đó là cách dễ nhớ, dễ thuộc nhất. Ngày qua ngày, ông đã tập trung, cặm cụi vừa nghiên cứu các vị thuốc, vừa đặt lời ca để thực hiện ý tưởng đó.

Cuối cùng, sau 2 năm miệt mài sáng tác thì 2 tập diễn ca “Thuốc Nam chữa bệnh từ Cố đô Hoa Lư” của ông cũng đã hoàn thành.

Trong quá trình viết tập diễn ca, lương y Nguyễn Hoán đã bám sát từng bài thuốc, vị thuốc, từng chứng bệnh, vì đây trước hết là một tập sách khoa học về y học. Ông cũng rất chú trọng ngôn từ sao cho giản dị, trong sáng, dễ hiểu, dễ phổ biến tới đông đảo nhân dân. Mỗi chứng bệnh đều được nêu rõ nguyên nhân, triệu chứng bệnh và cách chữa trị.

Có bệnh, tác giả giới thiệu đến 2-3 bài thuốc chữa cho thuận tiện với từng hoàn cảnh. Có nhiều bài ông đã chọn lời, cấu tứ cho mượt mà, bóng bẩy, ý nhị nhưng không hề sai lạc nội dung bài thuốc.

Những bài thuốc bằng thơ thú vị

Thơ là nơi để ông bày tỏ cảm xúc nhân sinh quan của mình. Chính từ những cảm xúc tận tâm hồn và sự lai láng của thơ ấy đã khơi nguồn, thúc giục ông viết được diễn ca về những bài thuốc, cây thuốc.

Đọc “Diễn ca thuốc Nam chữa bệnh từ Cố đô Hoa Lư”, ta có cảm giác như đến với ca dao tục ngữ. Mở đầu, ông viết: “Nối lời ru mãi ngàn năm/ Tình người, tình đất thấm đầm hương xuân/ Nhớ quốc sư bậc thánh nhân/ Ươm vườn sinh dược nắng ngân ánh hồng”.

Những bài thuốc ông viết chủ yếu là những chứng bệnh thường gặp ở cả bốn mùa, mỗi khi trái gió trở trời như cảm nóng, cảm lạnh, các chứng ho… và những bệnh lây lan theo mùa như bệnh quai bị, bệnh sởi, bệnh đau mắt đỏ, viêm họng…

Rồi những bệnh tự phát do cơ địa mỗi người, hoặc do tuổi tác như viêm bàng quang cấp tính, hoạt tinh, di tinh, băng kinh, rong huyết…

Các bệnh do sự tác động của ngoại cảnh như: Đau do vết thương bầm tím và bong gân, hóc xương, ong đốt, rắn cắn, phải bỏng, kiến chui lỗ tai…

Đã là bài thuốc thì đâu có nói chung chung được, mà phải nói chi tiết và chính xác đến từng gam, hướng dẫn cách pha chế và liều lượng, cách sử dụng. Cái khó là ở chỗ này; nói sao cho đúng bài thuốc mà lại phải đúng niêm luật của thơ. Mỗi một bài thơ là một bài thuốc có sự hướng dẫn kỹ càng từ triệu chứng cho đến cách chữa trị.

Ví như về chứng “Cảm nắng”, lương y Nguyễn Hoán viết: “Thương ai vất vả trên đồng/ Đang trưa nóng bức oi nồng nắng thiêu/ Bỗng nhiên loạng choạng liêu xiêu/Sốt cao, thở dốc, ra nhiều mồ hôi/Mắt nhìn lơ đãng xa xôi/ Rồi dần chẳng thiết, xa rời xung quanh”.

Thế là biết ngay cảm nắng rồi, phải xử lý ngay bằng: “Tìm nơi bóng mát cây xanh/ Nới rộng quần áo lấy nhanh nước chườm/ Đắp khăn lạnh, nách, trán, sườn/Thương nhau chớ có vây nườm nượp vây” và cho bệnh nhân uống nước “lá tre cùng lá sắn dây”; “hoặc mía tươi vắt nước…” rồi “Hương nhu, củ sắn dây ta/ Sắc mau nước uống ấy là thương nhau”.

Đơn giản thế nhưng là biện pháp cấp cứu diệu kỳ nếu không làm khẩn trương thì không biết chuyện gì sẽ xảy ra khi bệnh trầm trọng. Bằng những câu thơ dễ hiểu, dễ nhớ, Nguyễn Hoán đã gieo vào tâm trí mọi người những  bài thuốc vô cùng hữu hiệu, xử lý cho những người nông dân chân lấm, tay bùn, vất vả dãi nắng, dầm mưa, làm ra hạt lúa, củ khoai nuôi sống xã hội loài người.