Bại liệt có nguy cơ tái xuất: Việt Nam cần lo lắng đến mức nào?

1. Ba yếu tố khiến Việt Nam bị xếp vào nhóm nguy cơ cao bị virus bại liệt xâm nhập

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) xếp Việt Nam vào nhóm nguy cơ cao bị virus bại liệt xâm nhập. Cụ thể thì đã có những yếu tố nào khiến nguy cơ tăng lên, thưa BS?

BS Trương Hữu Khanh - Phó Chủ tịch thường trực Hội Truyền nhiễm TPHCM trả lời:

Theo tôi được biết, Việt Nam đã thanh toán bại liệt từ năm 1990, nhưng vẫn còn nhiều nguy cơ khiến WHO xếp chúng ta vào nhóm dễ bị virus xâm nhập trở lại.

Thứ nhất, virus bại liệt hoang dại vẫn lưu hành, đặc biệt ở các nước khu vực Trung Á. Việc giao lưu, đi lại quốc tế khiến virus hoàn toàn có thể xâm nhập.

Thứ hai, trên thế giới vẫn còn nhiều quốc gia sử dụng vắc xin bại liệt dạng uống (OPV). Việt Nam đã ngừng sử dụng OPV, nhưng nguy cơ xâm nhập từ bên ngoài là có thật.

Thứ ba, độ phủ vắc xin không đồng đều, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa. Sự chênh lệch này khiến hệ miễn dịch cộng đồng không vững, dễ tạo “lỗ hổng” cho virus xâm nhập.

Tóm lại, Việt Nam bị đánh giá là có nguy cơ cao nhưng nếu chúng ta làm đúng và đủ khuyến cáo, nguy cơ này rất khó xảy ra.

2. Virus bại liệt lây qua đường phân - miệng

Virus bại liệt lây qua đường nào, những hành động nào trong đời sống hàng ngày dễ làm virus phát tán hoặc lây lan?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Virus bại liệt chủ yếu lây theo đường phân - miệng. Virus tồn tại trong phân của người bệnh hoặc người mang virus, sau đó phát tán ra môi trường. Nếu rửa tay không sạch, tiếp xúc với nguồn phân nhiễm virus rồi chạm vào thức ăn, bàn tay, đồ chơi, vật dụng… thì virus sẽ theo miệng xâm nhập vào cơ thể người khác.

Đây là cơ chế lây truyền rất cơ bản nhưng lại dễ bị bỏ qua trong sinh hoạt hằng ngày.

3. Trẻ chưa tiêm đủ vắc xin là nhóm nguy cơ cao nhất

Thưa BS, nếu virus bại liệt “xâm nhập”, trẻ chưa tiêm đủ vắc xin có phải là nhóm nguy cơ cao nhất không?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Chắc chắn là trẻ chưa có miễn dịch đầy đủ sẽ là nhóm nguy cơ cao nhất.

Đầu tiên, cần hiểu virus bại liệt có hai nhóm: nhóm virus từ vắc xin uống Sabin (type 1 và type 3) có thể thải ra môi trường nhưng không gây bệnh, và nhóm type 2 từng có khả năng gây bệnh nhưng hiện nay đã ngưng sử dụng trong chương trình uống vắc xin. Tuy nhiên, type 2 vẫn có thể tồn tại ngoài môi trường trong một thời gian dài.

Nếu trẻ được tiêm - uống vắc xin đầy đủ thì hầu như không thể mắc bệnh. Vắc xin bại liệt hiện nay cho hiệu quả bảo vệ rất tốt. Ngược lại, những trẻ không có bất kỳ miễn dịch nào, nếu vô tình đến vùng có virus hoang dại lưu hành và ăn uống phải nguồn nhiễm, thì nguy cơ mắc là rất cao.

Điểm đáng mừng là các kết quả cấy phân tại Việt Nam đến nay chưa phát hiện virus bại liệt hoang dại.

4. Việt Nam cần cảnh giác nhưng không hoang mang 

Các ca bại liệt ghi nhận tại một số quốc gia gần đây có điểm gì đáng lo? Điều này ảnh hưởng thế nào đến Việt Nam, thưa BS?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Hiện nay, một số quốc gia vẫn còn lưu hành virus bại liệt hoang dại, đặc biệt là các nước vùng Trung Á, nơi tình hình chiến tranh kéo dài khiến tiêm chủng không ổn định. 

Khi những ca bệnh xuất hiện ở các nước này, chúng ta cần chú ý, bởi giao thương và đi lại giữa các quốc gia hiện nay rất lớn, nguy cơ virus “đi theo dòng người” là hoàn toàn có thể.

Tuy nhiên, không cần hoang mang. Điều quan trọng nhất là tăng cường tiêm chủng cho những người còn thiếu mũi để giảm nguy cơ bại liệt xâm nhập và gây bệnh.

5. Gần như không mắc bệnh nếu tiêm đủ vắc xin bại liệt 

Tỷ lệ tiêm chủng bại liệt thời gian qua có bị giảm không ạ? Và mức giảm đó tác động ra sao đến khả năng bùng phát bệnh, thưa BS?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Tiêm đầy đủ các mũi vắc xin bại liệt thì gần như không thể mắc bệnh. Cụ thể, tiêm đủ vắc xin 6 trong 1, hoặc uống đủ vắc xin Sabin, kết hợp 2 mũi vắc xin bại liệt dạng tiêm, đều mang lại mức bảo vệ rất cao.

Người đã tiêm đúng và đủ thì gần như không mắc bệnh.

6. Việt Nam đang dùng hai nhóm vắc xin bại liệt

Vắc xin bại liệt đang dùng ở Việt Nam gồm những loại nào, thưa BS?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Vắc xin bại liệt hiện có hai nhóm: vắc xin đường uống và vắc xin đường tiêm.

Vắc xin đường uống (OPV) trước đây gồm đủ 3 type: 1 - 2 - 3. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, type 2 đã được loại bỏ, và trẻ hiện nay chỉ uống type 1 và type 3. Vì thiếu type 2 nên trẻ uống OPV sẽ được chích bổ sung thêm 2 mũi bại liệt dạng tiêm để hoàn thiện miễn dịch.

Trong chương trình Tiêm chủng mở rộng, trẻ sẽ uống OPV type 1 và 3 khi 2, 3, 4 tháng tuổi. Chích thêm 2 mũi bại liệt dạng tiêm, thường vào tháng thứ 5 và mũi nhắc sau đó.

Trong chương trình tiêm chủng dịch vụ, vắc xin 6 trong 1 đã bao gồm thành phần bại liệt, sau đó nhắc lại ở 16 - 18 tháng.

Nếu trẻ được tiêm theo đúng lịch của chương trình dịch vụ hoặc tiêm chủng mở rộng, mức bảo vệ rất cao và nguy cơ mắc bại liệt là cực kỳ thấp.

7. Thiếu mũi nào bù mũi đó khi trẻ trễ lịch tiêm bại liệt

Nếu trẻ bỏ lỡ lịch tiêm bại liệt đúng thời điểm, cha mẹ cần làm gì? Có cần tiêm lại từ đầu hay chỉ tiêm bù, thưa BS?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Trẻ thiếu mũi nào thì bù đúng mũi đó, sao cho đủ số mũi theo quy định.

Thông thường, đa số trẻ chỉ thiếu 1 mũi, và việc tiêm bù hay uống bù sẽ được quyết định dựa trên lứa tuổi của trẻ. Trẻ càng nhỏ thì càng cần hoàn thành sớm để đạt miễn dịch đầy đủ.

8. Người lớn có cần tiêm lại vắc xin bại liệt?

Người lớn không nhớ hồi nhỏ có tiêm ngừa bại liệt hay chưa, có cần tiêm vắc xin lại khi có cảnh báo nguy cơ không ạ?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Hiện nay chiến lược phòng ngừa bại liệt chủ yếu tập trung vào trẻ em. Người lớn không phải là đối tượng được ưu tiên tiêm vắc xin bại liệt, và trong dịch vụ hiện nay cũng không có vắc xin bại liệt dành cho người trưởng thành.

Những mũi bại liệt dạng tiêm chỉ được triển khai cho trẻ 4 - 6 tuổi, còn người lớn thì không nằm trong chương trình tiêm bổ sung.

Nếu xảy ra dịch bại liệt thực sự, dù nguy cơ gần như không có, thì mới xem xét thêm biện pháp bảo vệ cho một số nhóm người lớn đặc thù.

9. Làm gì để ngăn dịch bại liệt nếu virus quay lại?

Trong trường hợp bệnh bại liệt thật sự quay lại Việt Nam như WHO cảnh báo, ngành y tế và cộng đồng cần làm gì để ngăn dịch tái bùng phát?

BS Trương Hữu Khanh trả lời:

Việc quan trọng nhất hiện nay là duy trì hệ thống giám sát bại liệt thật chặt chẽ. Ngành y tế đang thực hiện đều đặn nhiều năm qua, gồm hai hướng chính:

- Giám sát ca nghi ngờ: Phát hiện trẻ có dấu hiệu liệt yếu chi, đau cơ bất thường và xét nghiệm phân để tìm virus. Đây là cách nhận diện sớm nhất.

- Giám sát môi trường: Lấy mẫu nước hoặc mẫu phân tại cộng đồng để kiểm tra sự xuất hiện của virus trong môi trường sống.

Nếu phát hiện bất kỳ mẫu dương tính nào, ngành y tế sẽ lập tức khoanh vùng. Đây là bước then chốt nhằm ngăn virus lan rộng.