Viêm loét dạ dày tá tràng, khó tiêu chức năng, trào ngược dạ dày thực quản: 3 bệnh tiêu hóa đứng đầu cần phối hợp Đông - Tây y

Trong phiên sáng của hội thảo “Kết hợp Đông - Tây y trong điều trị bệnh lý đường tiêu hóa trên” do Hội Đông - Tây y kết hợp TPHCM tổ chức ngày 14/6/2025, PGS.TS.BS Bùi Hữu Hoàng, PGS.TS.BS Nguyễn Văn Trí, PGS.TS.BS Võ Duy Thông đã trình bày lần lượt về 3 căn bệnh tiêu hóa đứng đầu hiện nay viêm loét dạ dày tá tràng, khó tiêu chức năng, trào ngược dạ dày thực quản.

Mỗi căn bệnh được giải thích, phân tích rõ từ cơ chế bệnh sinh, chẩn đoán cho tới điều trị theo y học hiện đại. Đây là nền tảng để các bác sĩ y học cổ truyền tiếp cận và thấy được có thể kết hợp Đông - Tây y vào lúc nào.

Điều trị nhiễm H. pylori là quan trọng trong việc giải quyết bệnh sinh viêm loét dạ dày tá tràng

Giải thích về mặt bệnh học, PGS.TS.BS Bùi Hữu Hoàng cho biết viêm loét dạ dày tá tràng là tình trạng tổn thương niêm mạc của dạ dày hoặc tá tràng, dẫn đến hình thành các ổ loét. Bệnh hình thành khi có sự mất cân bằng giữa các yếu tố bảo vệ niêm mạc (như chất nhầy, bicarbonat, tuần hoàn niêm mạc...) và các yếu tố tấn công (chủ yếu là acid và pepsin). 

Một trong những nguyên nhân hàng đầu gây bệnh là nhiễm vi khuẩn Helicobacter pylori (Hp) - một loại xoắn khuẩn có khả năng tồn tại trong môi trường acid khắc nghiệt của dạ dày, tiết ra các độc tố làm tổn thương niêm mạc và kích hoạt phản ứng viêm.

Ngoài Hp, việc sử dụng kéo dài thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs) cũng là yếu tố nguy cơ quan trọng. Các yếu tố khác như căng thẳng kéo dài, chế độ ăn uống không lành mạnh, hút thuốc lá, uống rượu bia cũng góp phần làm suy yếu hàng rào bảo vệ niêm mạc và thúc đẩy hình thành loét.

Về mặt sinh lý bệnh, acid dạ dày và các enzym tiêu hóa đóng vai trò phá hủy lớp nhầy bảo vệ, khiến lớp biểu mô dễ bị tổn thương. Cùng với đó, đáp ứng viêm kéo dài làm giảm khả năng phục hồi của mô niêm mạc.

Triệu chứng thường gặp ở bệnh nhân viêm loét dạ dày tá tràng là đau vùng thượng vị, đau liên quan bữa ăn, ợ hơi, buồn nôn hoặc đầy bụng. Một số trường hợp có thể tiến triển thành biến chứng như xuất huyết tiêu hóa, thủng dạ dày, hẹp môn vị, và nghiêm trọng hơn là nguy cơ ung thư dạ dày, đặc biệt khi nhiễm Hp kéo dài.

Chẩn đoán xác định chủ yếu dựa trên nội soi tiêu hóa trên, cho phép quan sát trực tiếp tổn thương loét và sinh thiết tìm Hp nếu cần thiết. Ngoài ra, có thể sử dụng các phương tiện không xâm lấn để chẩn đoán Hp như test hơi thở, xét nghiệm phân hay huyết thanh học. 

Liên quan tới vấn đề chẩn đoán, PGS.TS.BS Bùi Hữu Hoàng cho biết thêm, hiện nay gói khám sức khỏe tại một số cơ sở có xét nghiệm máu tìm Hp là không cần thiết.

Điều trị viêm loét dạ dày tá tràng đòi hỏi tiếp cận toàn diện và có chiến lược rõ ràng. Các nguyên tắc điều trị bao gồm:

1. Diệt trừ Hp nếu có nhiễm: Đây là bước then chốt, giúp loại bỏ nguyên nhân gốc rễ, từ đó làm giảm nguy cơ tái phát loét và phòng ngừa ung thư dạ dày. Có nhiều phác đồ phối hợp kháng sinh và thuốc ức chế tiết acid được áp dụng, trong đó phác đồ 3 thuốc hoặc 4 thuốc được sử dụng phổ biến.
2. Giảm tiết acid dạ dày: Nhóm thuốc ức chế bơm proton (PPI) như omeprazol, esomeprazol là nền tảng trong điều trị, giúp giảm acid, tạo điều kiện cho ổ loét lành.
3. Bảo vệ niêm mạc dạ dày: Một số thuốc như sucralfate hoặc misoprostol giúp tạo lớp màng bảo vệ, hỗ trợ làm lành tổn thương.
4. Thay đổi lối sống: Đây là yếu tố không thể thiếu. Bệnh nhân cần được tư vấn ăn uống hợp lý, tránh các chất kích thích như rượu bia, cà phê, giảm stress và bỏ thuốc lá.

PGS.TS.BS Bùi Hữu Hoàng nhận định: hiện nay, tỷ lệ mắc viêm loét dạ dày tá tràng có xu hướng giảm nhờ sự hiểu biết ngày càng sâu về cơ chế bệnh sinh và hiệu quả điều trị cao từ các thuốc kiểm soát acid. Tuy nhiên, điều trị vẫn cần tuân thủ nguyên tắc chặt chẽ, đúng phác đồ, đủ thời gian và theo dõi tái khám đầy đủ.

Cuối cùng, PGS nhấn mạnh rằng đối với những bệnh nhân viêm loét dạ dày tá tràng, việc tầm soát và điều trị Hp đóng vai trò quan trọng, không chỉ trong điều trị loét mà còn trong phòng ngừa ung thư dạ dày - một bệnh lý ngày càng đáng quan tâm tại Việt Nam.

Tại phần thảo luận, trả lời câu hỏi về việc “có cần điều trị dự phòng Hp đối với mọi người hay không?”, PGS Bùi Hữu Hoàng cho rằng việc này không cần thiết, bởi vì hiện nay số lượng người nhiễm Hp trong cộng đồng rất cao, nhưng không phải ai cũng bị viêm loét dạ dày và có nguy cơ cao dẫn tới ung thư. Bên cạnh đó, việc điều trị không đúng chỉ định có thể dẫn tới tình trạng kháng thuốc ngày càng nhiều.

Tóm lại, viêm loét dạ dày tá tràng là một bệnh phổ biến nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát hiệu quả nếu được phát hiện sớm, điều trị đúng và bệnh nhân tuân thủ tốt các hướng dẫn y tế.

Khó tiêu chức năng - bệnh dễ bị bỏ sót ở người cao tuổi

Tiếp theo, PGS.TS.BS Nguyễn Văn Trí - Chủ tịch Hội Lão khoa TPHCM trình bày về bệnh khó tiêu chức năng (Functional Dyspepsia), đây là bệnh thường gặp nhưng dễ bị bỏ sót ở người cao tuổi.

Đây là tình trạng khiến bệnh nhân than phiền nhiều: đầy bụng, ăn nhanh no, chậm tiêu, nhưng khi nội soi lại không phát hiện tổn thương thực thể nào. Vì vậy, trong thực hành lâm sàng, đặc biệt là ở người cao tuổi, chúng ta cần rất cẩn trọng - bởi khó tiêu chức năng dễ bị nhầm với bệnh lý thực thể, ví dụ như ung thư dạ dày, loét dạ dày, v.v... Do đó, loại trừ các dấu hiệu nguy hiểm luôn là bước đầu tiên bắt buộc.

Người cao tuổi thường đi kèm nhiều bệnh nền như tăng huyết áp, đái tháo đường, thoái hóa khớp, và thường xuyên sử dụng đa thuốc. Ngoài ra, họ còn dễ mắc phải các hội chứng lão khoa như suy yếu thể chất (frailty), suy giảm nhận thức, và suy dinh dưỡng – ba yếu tố mà chúng ta cần lưu ý trong mô hình tiếp cận được gọi là tam giác CFCN, viết tắt cho Comorbidity, Frailty, Cognition và Nutrition (PGS Trí từng ví von cho dễ nhớ CFCN: cần phải cười nhiều).

Một ví dụ điển hình là bệnh nhân ông B, 72 tuổi, than phiền đầy bụng, ăn nhanh no, không đau quặn, không sụt cân hay thiếu máu. Nội soi dạ dày hoàn toàn bình thường. Gần đây ông có sử dụng NSAIDs  đây chính là yếu tố thúc đẩy triệu chứng. Không ghi nhận suy yếu, rối loạn nhận thức hay dinh dưỡng.

Với ca này, PGS đã chẩn đoán khó tiêu chức năng dạng sau ăn (PDS), liên quan đến căng thẳng và NSAIDs. Việc xử trí bao gồm: ngưng NSAIDs và chuyển sang Paracetamol, sử dụng một số thuốc hỗ trợ như Itopride hoặc Trimebutine, bổ sung probiotic đa chủng - đặc biệt là Bifidobacterium infantis và Lactobacillus plantarum, kết hợp thêm PPI như Omeprazole nếu cần. Đối với những trường hợp có yếu tố lo âu rõ rệt hoặc triệu chứng dai dẳng, có thể cân nhắc Amitriptyline liều thấp.

Ngoài ra, chế độ sinh hoạt cũng đóng vai trò không kém phần quan trọng: ăn thành nhiều bữa nhỏ, giảm chất béo, tăng vận động nhẹ nhàng sau ăn.

Sau 4 tuần, bệnh nhân cần được tái khám để đánh giá đáp ứng, đồng thời theo dõi lại các yếu tố trong tam giác CFCN. Điều trị cũng cần cá thể hóa, không quên theo dõi định kỳ về dinh dưỡng, thể lực và nhận thức.

Thông điệp của PGS.TS.BS Nguyễn Văn Trí: Khó tiêu chức năng ở người già rất thường gặp nhưng dễ bị bỏ sót, nếu không tiếp cận một cách toàn diện. Điều trị cần đơn giản - an toàn - và cá thể hóa. Tránh dùng NSAIDs nếu không thật sự cần thiết, và hãy luôn đánh giá lại mục tiêu khi chỉ định aspirin trong phòng ngừa tiên phát.

Cập nhật chẩn đoán và điều trị bệnh trào ngược dạ dày thực quản

Bài thứ 3 trong chuỗi 3 bệnh tiêu hóa trên phổ biến nhất trong cộng đồng là “Cập nhật chẩn đoán và điều trị bệnh trào ngược dạ dày thực quản”do PGS.TS.BS Võ Duy Thông - Trưởng Khoa Tiêu hoá - BV Đại học Y Dược TPHCM trình bày.

Bệnh trào ngược dạ dày - thực quản (GERD) đặc trưng bởi tình trạng trào ngược bất yhường của dịch vị lên thực quản, gây ra các triệu chứng điển hình như ợ nóng, trào ngược và có thể dẫn đến tổn thương niêm mạc thực quản. Trong những năm gần đây, các tiến bộ trong chẩn đoán và điều trị GERD đã cho phép tiếp cận cá thể hóa và chính xác hơn trong quản lý bệnh nhân. 

Bài báo cáo của PGS Thông đưa đến cái nhìn tổng quan, cập nhật các khuyến cáo mới nhất về chẩn đoán, điều trị và theo dõi bệnh GERD dựa trên các hướng dẫn quốc tế như ACG (2022), ESGE, APAGE và Lyon Consensus.

PGS.TS.BS Võ Duy Thông cho biết chẩn đoán GERD hiện nay không chỉ dựa trên triệu chứng lâm sàng, mà còn bao gồm các công cụ cận lâm sàng như nội soi thực quản - dạ dày, đo pH trở kháng 24 giờ và đo áp lực thực quản độ phân giải cao (HRM). Những phương pháp này giúp phân loại chính xác các thể bệnh như trào ngược acid, trào ngược không acid, thực quản nhạy cảm và hội chứng chức năng.

Điều trị GERD chủ yếu dựa vào thuốc ức chế bơm proton (PPI), tuy nhiên, việc sử dụng kéo dài cần cân nhắc nguy cơ và chỉ định thích hợp. Các biện pháp hỗ trợ như alginate, kháng histamin H2, thuốc hướng thần kinh hoặc điều chỉnh lối sống được áp dụng tùy từng trường hợp. Can thiệp ngoại khoa (phẫu thuật fundoplication) hoặc thủ thuật nội soi (Stretta, TIF) có thể chỉ định ở bệnh nhân kháng trị hoặc không muốn điều trị nội khoa kéo dài.

Việc theo dõi và đánh giá bệnh nhân cần chú trọng đến triệu chứng, chất lượng sống, biến chứng như Barrett thực quản, và định kỳ nội soi trong những trường hợp nguy cơ cao. Việc cá thể hoá điều trị dựa trên cơ chế bệnh sinh đóng vai trò quan trọng trong hiệu quả điều trị lâu dài.

PGS Thông đi đến kết luận: quản lý GERD hiện đại cần một chiến lược toàn diện, linh hoạt và dựa trên sinh lý bệnh cụ thể của từng bệnh nhân. Áp dụng các công cụ chẩn đoán tiên tiến và tiếp cận điều trị cá thể hoá sẽ góp phần nâng cao hiệu quả lâm sàng và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người bệnh.