Tích hợp y học cổ truyền trong điều trị bệnh lý đường tiêu hóa trên: tiềm năng và thách thức 

Tại hội thảo Khoa học - Đào tạo liên tục với chủ đề “Kết hợp Đông - Tây y trong điều trị bệnh lý đường tiêu hóa trên” do Hội Đông - Tây y kết hợp TPHCM tổ chức ngày 14/6/2025, sau 3 bài báo cáo của các chuyên gia y học hiện đại về các bệnh lý tiêu hóa trên thường gặp (viêm loét dạ dày - tá tràng, khó tiêu chức năng, trào ngược dạ dày thực quản) là các bài báo cáo của các chuyên gia y học cổ truyền (YHCT). 

>> Bệnh lý đường tiêu hóa trên: có thể chẩn đoán, theo dõi bằng Tây y, điều trị bằng Đông y

Tích hợp y học cổ truyền trong điều trị bệnh lý đường tiêu hóa trên - Hướng đi bổ trợ, an toàn và bền vững

Đầu tiên là bài tổng quan “Tích hợp y học cổ truyền trong điều trị bệnh lý đường tiêu hoá trên” do PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay trình bày, gồm các phần: tổng quan bệnh lý đường tiêu hóa trên theo YHCT, cơ chế bệnh sinh YHCT, nguyên tắc điều trị, điều trị cụ thể, y học chứng cứ… nhằm trình bày quan điểm về YHCT và các bằng chứng hiện có về hiệu quả của Đông y trong điều trị bệnh lý đường tiêu hóa trên. 

Theo PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay, chúng ta đang chứng kiến sự gia tăng đáng kể của các bệnh lý đường tiêu hóa trên như viêm loét dạ dày tá tràng, trào ngược dạ dày - thực quản (GERD) và khó tiêu chức năng. Những bệnh lý này không chỉ gây khó chịu kéo dài, làm giảm chất lượng cuộc sống, mà còn tiêu tốn nhiều chi phí điều trị và ảnh hưởng lớn đến năng suất lao động cũng như tinh thần người bệnh.

Y học hiện đại đã có những bước tiến lớn trong việc điều trị các tình trạng này - chẳng hạn như sử dụng thuốc kháng acid, ức chế bơm proton hay kết hợp kháng sinh trong những trường hợp có vi khuẩn Helicobacter pylori. Tuy nhiên, cũng phải nhìn nhận rằng: vẫn còn đó tình trạng kháng trị, tái phát cao và một số tác dụng không mong muốn khi sử dụng thuốc kéo dài. Và chính tại đây, YHCT có thể góp phần như một phương pháp điều trị bổ sung - nâng cao hiệu quả và giảm thiểu rủi ro cho người bệnh.

Theo quan điểm của YHCT, hệ tiêu hóa không chỉ là nơi tiếp nhận và chuyển hóa thức ăn mà còn là biểu hiện của sự điều hòa tổng thể các tạng phủ, đặc biệt là Tỳ, Vị và Can. Tỳ chủ vận hóa - tức giúp hấp thu, chuyển hóa thức ăn; Vị chủ thu nạp - là nơi tiếp nhận và tạo nguồn khí huyết; Can chủ sơ tiết - điều hòa khí cơ trong toàn cơ thể. Khi sự điều hòa này bị rối loạn - chẳng hạn Tỳ hư vận hóa kém, Can uất khí trệ, hay Vị hỏa thịnh - sẽ dẫn đến biểu hiện của nhiều chứng bệnh thuộc đường tiêu hóa trên.

YHCT có một kho tàng phương pháp điều trị phong phú. Thầy thuốc Đông y sử dụng các bài thuốc kinh điển đã được gia giảm theo biện chứng luận trị như Bán hạ tả tâm thang, Tiểu hãm hung thang, Tứ nghịch tả kim thang, Ngô thù du thang, hay các bài bổ khí kiện Tỳ như Tứ quân tử thang, Sâm linh bạch truật tán, Hương sa lục quân tử thang, Phụ tử lý trung thang... Đây là những bài thuốc không chỉ có lịch sử lâu đời mà còn được phân tích và chứng minh hiệu quả qua nhiều nghiên cứu y học chứng cứ hiện đại.

Ngoài thuốc uống, phương pháp châm cứu, điện châm, đặc biệt là cấy chỉ cũng đã được ghi nhận mang lại hiệu quả rõ rệt trong cải thiện các triệu chứng của GERD. Kết hợp viên nang Zhizhu Kuanzhong - vốn được bào chế từ các vị thuốc như chỉ thực, bạch truật, sơn tra, nghệ… - với điện châm đã cho thấy kết quả khả quan trong điều hòa nhu động dạ dày, cải thiện độ pH dịch vị và giảm trào ngược.

Điều quan trọng là, khi tích hợp YHCT vào điều trị hiện đại, chúng ta không chỉ nhìn nhận một phía, mà phải dựa trên nguyên lý: biện chứng luận trị, kết hợp chẩn đoán hiện đại, cá thể hóa người bệnh và theo dõi sát sao. 

Bài báo cáo của PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay đưa ra thêm nền tảng lý luận và thực tiễn để tiếp tục nghiên cứu, ứng dụng và tích hợp YHCT một cách khoa học, có kiểm soát và hiệu quả trong điều trị các bệnh lý tiêu hóa - đặc biệt là ở những nhóm bệnh nhân mạn tính, tái phát và có nguy cơ cao khi dùng thuốc tây kéo dài.

Cơ chế tương tác tiềm năng giữa thảo dược với các thuốc điều trị bệnh đường tiêu hóa trên

Sử dụng thảo dược là phương pháp điều trị bổ sung và thay thế phổ biến nhất hiện nay, chủ yếu do suy nghĩ của mọi người rằng tất cả các loại thảo dược có nguồn gốc “tự nhiên” nên đều an toàn. Mặt khác, do sự đa dạng về thành phần hóa học và cơ chế tác dụng, các thuốc thảo dược ngày càng nhận được sự quan tâm nghiên cứu của các nhà khoa học như những liệu pháp điều trị hữu hiệu trong một số bệnh, trong đó có các bệnh về đường tiêu hóa.

TS.DS Nguyễn Thành Triết - Phó trưởng phụ trách Bộ môn Dược học cổ truyền, Đại học Y Dược TPHCM cho biết mặc dù có đã có nhiều nghiên cứu về các thuốc thảo dược nhưng do sự phức tạp trong thành phần cũng như nhiều cơ chế tác động vẫn chưa được rõ ràng, các cuộc tranh luận về hiệu quả, độ an toàn và chất lượng của các sản phẩm có nguồn gốc từ thảo dược ngày càng gia tăng, dựa trên một số bằng chứng về các con đường dược động học/dược lực học cơ bản của tương tác thuốc (tân dược) - thảo dược và tác động của chúng đối với sức khỏe. 

Do đó, việc hiểu đầy đủ về các cơ chế này là điều cần thiết để giảm thiểu rủi ro lâm sàng cũng như để cải thiện hiệu quả của cả thuốc và thảo dược khi sử dụng cùng nhau, đặc biệt là trong trường hợp đa trị liệu, sử dụng kết hợp các loại thảo dược khác nhau trên các đối tượng mắc bệnh mạn tính. 

Báo cáo của TS Triết tổng hợp một số cơ chế tương tác tiềm năng thường gặp giữa thảo dược với các thuốc tân dược điều trị các bệnh đường tiêu hóa trên dựa trên một số chứng cứ khoa học nhằm cung cấp một cái nhìn tổng quát cho việc cân nhắc về lợi ích và các tác dụng phụ có thể xảy ra khi sử dụng các thuốc thảo dược kết hợp tân dược trong điều trị những bệnh lý này.

Bài báo cáo đi từ đại cương về tương tác giữa thảo dược và thuốc, các loại thuốc tân dược thường được sử dụng, các loại thảo dược thường được sử dụng. Trong đó, TS Triết trình bày các tương tác thuốc giữa các loại thảo dược thường dùng với thuốc tây như: nghệ, gừng, riềng, cam thảo, bạc hà… và hậu quả của tương tác thuốc-thảo dược.

Qua đó, TS Triết khuyến nghị: Để đảm bảo an toàn và hiệu quả, bệnh nhân cần hết sức cẩn trọng, luôn tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc dược sĩ khi sử dụng thuốc. Theo dõi chặt chẽ và nghiên cứu liên tục sẽ giúp cải thiện việc điều trị.

Thực trạng các phác đồ kết hợp Đông - Tây y điều trị trào ngược dạ dày thực quản, viêm loét dạ dày - tá tràng

Trào ngược dạ dày - thực quản và viêm loét dạ dày tá tràng là những bệnh lý rất phổ biến hiện nay, với tỷ lệ mắc ngày càng gia tăng, đặc biệt ở người trẻ. Tuy nhiên, điều đáng lo ngại là nhiều trường hợp bị bỏ sót hoặc chẩn đoán sai, dẫn đến điều trị không đúng hướng và kéo dài dai dẳng.

Trong thực hành lâm sàng Tây y hiện nay, chúng ta chủ yếu điều trị những bệnh này bằng thuốc ức chế bơm proton (PPI), kháng sinh diệt vi khuẩn HP, cùng với các biện pháp điều chỉnh chế độ ăn uống và sinh hoạt. Nhìn chung, phương pháp này mang lại hiệu quả nhanh.

Tuy nhiên, dùng PPI lâu dài có thể tiềm ẩn một số tác dụng phụ như loãng xương, thiếu vitamin B12, rối loạn tiêu hóa, và không ít trường hợp tái phát ngay sau khi ngưng thuốc.

TTƯT.BS.CK2 Đỗ Tân Khoa - Giám đốc Bệnh viện Y học cổ truyền TPHCM cho biết, ở góc nhìn của YHCT, đây không đơn thuần là một bệnh lý tại dạ dày - thực quản, mà là hậu quả của sự rối loạn toàn thân: tỳ vị hư nhược, can khí uất kết, khí nghịch và huyết ứ. Chính vì vậy, YHCT không chỉ dừng lại ở triệu chứng mà đi sâu điều hòa tổng thể cơ thể thông qua các phương pháp như: châm cứu, cấy chỉ, bài thuốc biện chứng luận trị - vừa điều trị, vừa phòng ngừa tái phát.

Điều quan trọng là ngày nay, Đông y và Tây y đang tiến đến một chiến lược kết hợp có chọn lọc. Việc phối hợp giữa Tây y hiện đại và YHCT giúp tối ưu hóa hiệu quả điều trị, giảm tác dụng phụ và nâng cao chất lượng sống cho người bệnh.

Tuy nhiên, thách thức không nhỏ vẫn đang tồn tại.

Thứ nhất là thiếu bằng chứng khoa học chuẩn quốc tế về hiệu quả và độ an toàn của các phương pháp YHCT, do chưa có nhiều nghiên cứu lâm sàng quy mô lớn. Thứ hai là vấn đề kiểm soát chất lượng dược liệu Đông y - hiện vẫn còn khó khăn trong việc tiêu chuẩn hóa. Thứ ba là nguy cơ tương tác giữa thuốc Đông và Tây y, chẳng hạn như cam thảo có thể ảnh hưởng đến tác dụng của thuốc huyết áp. Và thứ tư là sự thiếu kết nối giữa hai khối bác sĩ Đông - Tây y, dẫn đến thông tin chưa được chia sẻ đầy đủ trong quá trình điều trị.

Vậy, đâu là giải pháp?

Theo BS.CK2 Đỗ Tân Khoa, trước hết cần nâng cao nhận thức - cả trong đội ngũ y tế lẫn người bệnh - về tầm quan trọng của chẩn đoán sớm, của thay đổi lối sống và việc phối hợp trị liệu đúng cách. Thứ hai, cần thúc đẩy nghiên cứu khoa học bài bản, tạo ra bằng chứng rõ ràng, có thể kiểm chứng được, để YHCT không chỉ dựa vào kinh nghiệm mà có cơ sở khoa học vững vàng.

Và cuối cùng, là tiêu chuẩn hóa: từ quy trình sản xuất dược liệu, hướng dẫn lâm sàng, cho đến đánh giá hiệu quả điều trị theo thang điểm, chỉ số cụ thể. Đây là cơ sở để xây dựng niềm tin và mở rộng ứng dụng trên thực tế.