“Một đồng chi cho dự phòng, tiết kiệm mười đồng điều trị và trăm đồng cấp cứu”

1. Khám sức khỏe định kỳ và tầm soát ung thư: Khác nhau ở điểm nào?

Trước khi đi vào chi tiết, BS có thể giúp khán giả hiểu rõ: khám sức khỏe định kỳ khác gì so với tầm soát ung thư?

BS Bùi Lê Nhật Tiên - Chuyên khoa Y học dự phòng, Hệ thống Y khoa chuyên sâu Quốc tế Bernard trả lời:

Khám sức khỏe định kỳ dành cho người hoàn toàn khỏe mạnh, nhằm kiểm tra tổng quát và phát hiện sớm các bệnh lý thường gặp, bao gồm cả bệnh mạn tính và một số tình trạng có nguy cơ ác tính. Tần suất thường được khuyến nghị 6 - 12 tháng/lần, tùy từng nhóm tuổi và giới.

Trong khi đó, tầm soát ung thư là một phần trong dự phòng ung thư, tập trung vào việc phát hiện bệnh ở giai đoạn sớm. Hoạt động này có thể nằm trong gói khám định kỳ hoặc được thực hiện riêng tùy nguy cơ và khuyến nghị của từng hiệp hội chuyên môn.

2. Khám định kỳ giúp gợi ý bất thường, tầm soát ung thư cần khảo sát sâu hơn

Vậy trong gói khám sức khỏe tổng quát, những hạng mục nào có thể phát hiện sớm ung thư?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Trong gói khám sức khỏe tổng quát, các hạng mục sẽ thay đổi tùy theo từng gói, nhưng với gói cơ bản nhất, người bệnh thường được khám lâm sàng, khai thác bệnh sử và tiền căn, siêu âm bụng tổng quát hoặc siêu âm vú (ở nữ), siêu âm tuyến giáp, xét nghiệm máu (công thức máu, chức năng gan - thận, mỡ máu, đường huyết…), xét nghiệm nước tiểu.

Những hạng mục này cung cấp thông tin nền tảng, rất hữu ích trong sàng lọc bệnh mạn tính như tăng huyết áp, ĐTĐ, rối loạn mỡ máu… Tuy nhiên, vai trò phát hiện sớm ung thư chỉ mang tính hỗ trợ, chứ không phải phương pháp tầm soát được khuyến nghị chính thức.

Ví dụ, việc siêu âm bụng đôi khi phát hiện tình cờ các khối u ở gan, thận, tụy. X-quang phổi có thể thấy u phổi, nhưng không được khuyến cáo dùng để tầm soát ung thư phổi. Thay vào đó, các hiệp hội chuyên môn khuyến nghị CT ngực liều thấp cho người nguy cơ cao. Siêu âm vú giúp phát hiện tổn thương bất thường, nhưng phương pháp tầm soát chính thống theo khuyến cáo quốc tế vẫn là chụp nhũ ảnh (mammography).

Ngoài ra, khám lâm sàng cũng có giá trị: bác sĩ có thể phát hiện u, hạch, hoặc các dấu hiệu “cờ đỏ” để chỉ định khảo sát sâu hơn.

Tóm lại, khám tổng quát không phải gói tầm soát ung thư chuyên biệt, nhưng cung cấp những dữ liệu ban đầu quan trọng. Từ đó, bác sĩ sẽ tùy theo độ tuổi, giới tính, yếu tố nguy cơ, triệu chứng để chỉ định thêm các xét nghiệm chuyên sâu nhằm phát hiện sớm ung thư một cách chuẩn xác hơn.

3. Không có kỹ thuật “quét từ đầu tới chân” phát hiện mọi ung thư

Nhiều người băn khoăn khi thấy xuất hiện các gói “tầm soát toàn thân”, có phải là tầm soát từ đầu tới chân hay không? Theo BS, có nên làm tất cả hay cần chọn lọc theo nguy cơ?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Trước hết, khi nói đến các gói “tầm soát ung thư toàn thân”, chúng ta phải hiểu rõ bản chất của khái niệm này. Nhiều nơi quảng bá rằng chỉ cần chụp PET/CT, CT toàn thân, MRI toàn thân hay làm xét nghiệm sinh thiết lỏng là có thể phát hiện mọi loại ung thư trong cơ thể. Tuy nhiên, về mặt khoa học, không có kỹ thuật nào đủ khả năng “quét từ đầu tới chân” và phát hiện tất cả các ung thư.

Cơ thể con người có hơn 11 hệ cơ quan và hàng trăm loại ung thư khác nhau. Cho đến nay, chỉ có một số ít ung thư được khuyến cáo tầm soát vì có bằng chứng mạnh về hiệu quả, bao gồm:

1. Ung thư phổi ở người hút thuốc lá lâu năm

2. Ung thư vú ở nữ

3. Ung thư dạ dày

4. Ung thư đại trực tràng

5. Ung thư gan

6. Ung thư tiền liệt tuyến

7. Ung thư cổ tử cung.

Và quan trọng hơn là không phải ai cũng cần tầm soát, mà chỉ thực hiện ở người thuộc nhóm nguy cơ theo khuyến nghị của từng hiệp hội chuyên môn. Điều này cũng cho thấy rằng công nghệ tầm soát toàn thân không thể thay thế các phương pháp đặc hiệu. Ví dụ, ung thư đại tràng cần nội soi hoặc test máu ẩn trong phân, ung thư phổi cần CT liều thấp, ung thư vú cần chụp nhũ ảnh, ung thư cổ tử cung dùng HPV test hoặc Pap smear.

Mỗi loại ung thư có một kỹ thuật tầm soát riêng và không có bất kỳ thiết bị “thần thánh” nào chỉ làm một lần mà phát hiện hết tất cả.

4. Vì sao khám định kỳ vẫn có thể bỏ sót ung thư?

Một người đi khám định kỳ hằng năm nhưng vẫn có trường hợp phát hiện ung thư giai đoạn muộn, ngược lại, có những người mới đi khám sức khỏe lần đầu tiên đã phát hiện ung thư sớm. BS lý giải thế nào về điều này?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Thật ra câu hỏi này tôi gặp rất nhiều và ngay từ khi chưa học y, tôi đã chứng kiến những trường hợp như vậy.

Ở gần nhà tôi từng có một thầy giáo đi khám sức khỏe định kỳ đầy đủ, mới khám xong không lâu thì phát hiện ung thư dạ dày giai đoạn muộn. Điều này khiến ai cũng thắc mắc: Tại sao khám rồi mà vẫn mắc bệnh?

Sau này khi đi sâu vào chuyên môn, tôi thấy tình huống này thường rơi vào 4 nhóm nguyên nhân.

Thứ nhất, loại ung thư đó không nằm trong danh mục tầm soát. Nhiều người nghĩ rằng chỉ cần xét nghiệm máu, siêu âm, chụp X-quang là đã tầm soát đầy đủ. Nhưng thực tế mỗi loại ung thư cần một phương pháp tầm soát đặc hiệu. Ví dụ người khám định kỳ hằng năm nhưng chưa từng nội soi dạ dày - đại tràng thì việc 6 tháng sau phát hiện ung thư là hoàn toàn có thể xảy ra.

Thứ hai, bất kỳ xét nghiệm nào cũng có giới hạn về độ nhạy và độ đặc hiệu. Không có phương pháp nào chính xác 100%, ví dụ tầm soát ung thư phổi bằng CT liều thấp có thể phát hiện nốt vài mm, trong khi X-quang phổi thì không thể. Nếu dùng sai phương pháp, nguy cơ bỏ sót là rất rõ.

Thứ ba, không phải loại ung thư nào cũng có khuyến nghị tầm soát và tốc độ tiến triển của từng ung thư rất khác nhau. Có loại âm thầm 10 - 20 năm, nhưng có loại chỉ trong vài tháng đã phát triển và di căn. Nếu ung thư thuộc nhóm tiến triển nhanh, nó có thể xuất hiện và phát triển giữa hai lần kiểm tra định kỳ.

Thứ tư, yếu tố chủ quan. Một số người có triệu chứng cảnh báo nhưng không đi kiểm tra sâu hơn hoặc bác sĩ đã gợi ý nhưng bệnh nhân trì hoãn, đến khi phát hiện lại thì bệnh đã muộn.

5. Từ 40 tuổi, phụ nữ cần làm gì để phát hiện sớm ung thư vú, cổ tử cung?

Đối với phụ nữ, những xét nghiệm nào là cần thiết trong tầm soát ung thư vú, cổ tử cung, buồng trứng? Tần suất thực hiện bao lâu một lần ạ?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Ở nữ giới, trong số các loại ung thư được khuyến nghị mạnh mẽ nên tầm soát, hai bệnh thường gặp nhất là ung thư vú và ung thư cổ tử cung.

Theo khuyến cáo quốc tế, phụ nữ từ 40 tuổi trở lên nên chụp nhũ ảnh (mammography) mỗi 2 năm một lần. Đây là phương pháp chuẩn mực giúp phát hiện sớm ung thư vú ngay cả khi chưa có triệu chứng.

Một số nhóm đặc biệt sẽ cần tầm soát sớm hơn hoặc dùng kỹ thuật khác. Người có mẹ hoặc chị em ruột mắc ung thư vú có thể cần xét nghiệm gen và bắt đầu tầm soát sớm hơn. Người đặt túi ngực cần kết hợp siêu âm hoặc MRI vú vì nhũ ảnh có thể bị hạn chế.

Tại Việt Nam, nhũ ảnh chưa phổ biến ở tuyến cơ sở, chi phí cao, vì vậy siêu âm vú thường được dùng rộng rãi như một phương án hỗ trợ. Siêu âm dễ thực hiện, không xâm lấn, giá hợp lý và có thể phát hiện nhiều bất thường của tuyến vú, dù không thay thế hoàn toàn vai trò của nhũ ảnh.

Khoảng hơn 90% ung thư cổ tử cung liên quan đến nhiễm HPV. Do đó, hai xét nghiệm quan trọng nhất là Pap smear (phết tế bào cổ tử cung) với khuyến nghị 3 năm/lần và xét nghiệm HPV hoặc co-testing HPV + Pap smear. Nếu cho kết quả âm tính, nên thực hiện lại 5 năm/lần.

Chỉ với hai xét nghiệm này, phụ nữ đã có thể giảm đáng kể nguy cơ bỏ sót tổn thương tiền ung thư và ung thư cổ tử cung.

6. Nam giới cần tầm soát ung thư gì?

Đối với nam giới, những kiểm tra nào cần thiết để phát hiện sớm ung thư tuyến tiền liệt, gan, đại trực tràng? 

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Ở nam giới, những ung thư thường gặp nhất bao gồm gan, phổi, đại trực tràng, tiền liệt tuyến và dạ dày. Với từng nhóm bệnh, y học có các phương pháp tầm soát phù hợp.

Ung thư tuyến tiền liệt là ung thư đặc thù ở nam giới. Việc phát hiện sớm khá đơn giản: Xét nghiệm PSA (máu) cho nam từ 50 tuổi trở lên. PSA tăng cao có thể gợi ý nguy cơ ung thư tiền liệt tuyến và là lý do cần khảo sát chuyên sâu hơn.

Tầm soát ung thư phổi được khuyến cáo dành cho nhóm nguy cơ 20 gói/năm. Chụp CT phổi liều thấp hàng năm là cách tầm soát chuẩn xác nhất. X-quang phổi thường không đủ nhạy để phát hiện các nốt nhỏ.

Khuyến nghị chung là nội soi dạ dày ít nhất một lần sau tuổi 40. Nếu kết quả bình thường, 3 năm nội soi lại. Nếu có HP, viêm teo, chuyển sản ruột… thì cần kiểm tra sớm hơn và theo chỉ định bác sĩ.

Ung thư đại trực tràng là ung thư có thể tầm soát rất hiệu quả. Phương pháp chuẩn là nội soi đại tràng với thời gian lặp lại tùy theo quốc gia. Chẳng hạn Mỹ và châu Âu khuyến cáo nam giới từ 45 tuổi nên thực hiện 10 năm/lần nếu bình thường. Một số quốc gia châu Á (Nhật, Hàn, Trung Quốc) đưa ra độ tuổi 45 tuổi với tần suất 5 năm/lần hoặc 40 tuổi, 10 năm/lần.

Ngoài ra có thể chọn phương án thay thế như xét nghiệm máu ẩn trong phân hằng năm. Nếu dương tính, người bệnh bắt buộc nội soi để xác định tổn thương.

Ung thư gan rất phổ biến tại Việt Nam do tỷ lệ cao viêm gan B và C mạn tính. Các nhóm nên tầm soát định kỳ là người nhiễm HBV, HCV mạn, người xơ gan và người mắc một số bệnh mạn tính khác. Phương pháp tầm soát gồm siêu âm bụng kết hợp xét nghiệm máu.

Cả nam lẫn nữ đều có nguy cơ mắc các ung thư phổ biến như gan, phổi, dạ dày, đại trực tràng. 7 nhóm ung thư được khuyến cáo tầm soát chiếm khoảng 60% tổng số ca ung thư tại Việt Nam, nghĩa là chỉ cần tập trung đúng nhóm nguy cơ đã giúp giảm đáng kể rủi ro.

7. Đúng người - đúng xét nghiệm - đúng thời điểm: Cách Bernard Healthcare cá nhân hóa tầm soát ung thư

BS có thể chia sẻ cách xây dựng lộ trình khám - tầm soát cá nhân hóa tại Bernard Healthcare: theo độ tuổi, giới tính, nghề nghiệp và yếu tố nguy cơ?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Tầm soát có thể được thực hiện trong cùng một lần khám sức khỏe định kỳ, hoặc bác sĩ sẽ bổ sung thêm những khảo sát chuyên sâu nếu thấy phù hợp với từng người.

Tầm soát bản chất là dự phòng cho tương lai, giống như một khoản đầu tư. Có không ít bệnh nhân sau một ngày tầm soát kỹ lưỡng, kết quả không phát hiện bệnh gì lại… hơi tiếc. Nhưng thực ra đó là điều rất đáng mừng, bởi mình hiểu rõ cơ thể đang ở mức nguy cơ nào và bác sĩ có thể hướng dẫn chính xác cách duy trì sức khỏe lâu dài.

Tại Bernard Healthcare, quá trình xây dựng lộ trình luôn bắt đầu từ việc khai thác nguy cơ: tuổi, tiền căn, thói quen sinh hoạt, tiếp xúc nghề nghiệp. Từ những thông tin đó, bác sĩ đối chiếu với guideline quốc tế để chỉ định đúng người - đúng xét nghiệm - đúng thời điểm. Chẳng hạn, một nam giới 60 tuổi hút thuốc lá lâu năm, dù hoàn toàn khỏe mạnh, cũng phải được nhắc chụp CT phổi liều thấp hằng năm. Liều tia trong kỹ thuật này rất thấp và đã chứng minh an toàn, trong khi khả năng phát hiện ung thư phổi giai đoạn sớm lại vượt trội.

Quan trọng hơn, lộ trình tầm soát không kết thúc ở việc “làm xét nghiệm”. Khi phát hiện bất thường, bác sĩ sẽ đánh giá bản chất, giải thích nguy cơ và xây dựng kế hoạch theo dõi phù hợp. Không phải tổn thương nào cũng là ung thư. Nhiều trường hợp lành tính nhưng vẫn cần quan sát đúng chuẩn để tránh bỏ sót diễn tiến xấu. Việc đến đúng cơ sở uy tín, nơi bác sĩ hiểu rõ và thực hiện đúng theo guideline, sẽ giúp hành trình tầm soát mang lại hiệu quả thực sự.

8. Tầm soát không phải làm càng nhiều càng tốt: Ba nguyên tắc cần nhớ

Lời khuyên cuối cùng dành cho người dân: Làm thế nào để không “tầm soát quá mức”, nhưng cũng không bỏ sót ung thư?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Tôi muốn nhấn mạnh ba điểm quan trọng để người dân vừa không tầm soát quá mức, vừa không bỏ sót ung thư. 

Trước hết, cần hiểu rằng tầm soát ung thư phải dựa trên bằng chứng và khuyến nghị, không phải làm càng nhiều càng tốt. Mỗi năm, chúng ta nên duy trì khám sức khỏe định kỳ và tập trung vào bảy nhóm ung thư được khuyến cáo mạnh mẽ, gồm phổi, gan, vú, cổ tử cung, tiền liệt tuyến, dạ dày và đại tràng. Chỉ cần làm đúng nhóm ung thư - đúng đối tượng - đúng tần suất, như vậy đã là “đủ”.

Điểm thứ hai là tránh làm dư thừa. Không có bất kỳ thiết bị nào có thể tầm soát tất cả các loại ung thư và không có xét nghiệm máu duy nhất nào cho phép phát hiện mọi loại ung thư như các quảng cáo thường nói. Mỗi loại ung thư có đặc thù riêng nên phải dùng đúng phương pháp chuyên biệt. Tần suất tầm soát cũng cần tuân theo tư vấn bác sĩ, dựa trên bất thường từng cá nhân và yếu tố nguy cơ.

Cuối cùng, dù nghe quen thuộc nhưng vẫn cần nhắc lại: phòng bệnh luôn quan trọng hơn chữa bệnh. Một đồng chi cho dự phòng giúp tiết kiệm mười đồng điều trị và cả trăm đồng cho cấp cứu. Việc tầm soát đúng cách, đúng chỉ định, tại nơi uy tín sẽ giúp chúng ta chủ động bảo vệ sức khỏe, không hoang mang, không lạm dụng, nhưng cũng không bỏ lỡ cơ hội phát hiện sớm bệnh lý ác tính.