1. Thế nào là phản vệ và sốc phản vệ?

Đầu tiên, nhờ BS chia sẻ về khái niệm phản vệ và sốc phản vệ ạ?

TS.BS Trịnh Hoàng Kim Tú trả lời: Khái niệm phản vệ và sốc phản vệ được nhiều người biết đến vào thời điểm dịch COVID-19, còn trước đó các khái niệm này khá giới hạn cho những người bệnh bị dị ứng.

Bệnh nhân dị ứng, đặc biệt là các bệnh nhân dị ứng nặng đều có nguy cơ phản vệ và sốc phản vệ. Theo định nghĩa phản vệ và sốc phản vệ là một phản ứng dị ứng cấp tính, xảy ra rất nhanh, có thể trong vòng vài giây, vài phút, hay giới hạn trong 2 giờ sau khi tiếp xúc với nguồn dị nguyên, triệu chứng xảy ra rất nhanh và ồ ạt.

Ví dụ nếu một người bị dị ứng nhẹ do ăn phải một món ăn như trứng, sau đó bị nổi mề đay, đó là một triệu chứng dị ứng nhẹ. Tuy nhiên người bị phản vệ sẽ có các triệu chứng ồ ạt hơn, có thể mề đay xảy ra rất nhanh, nặng và xuất hiện khắp người, đây là một phản ứng cấp tính nói chung.

Còn sốc phản vệ là phản ứng nặng nhất của tình trạng phản vệ. Theo Bộ Y tế, phản vệ được chia làm 4 độ: độ 1, độ 2, độ 3, độ 4.

Từ độ 3 trở lên, khi đó bệnh nhân sẽ có hiện tượng sốc phản vệ, đó là khi cơ thể có phản ứng rất nặng khiến đường thở của bệnh nhân bị đóng lại, bệnh nhân bắt đầu thấy khó thở, thở rít, khó khăn về hô hấp. Đồng thời tất cả các mạch máu trong người bị giãn ra, huyết áp bị tuột, làm cho máu không lưu thông được đến các cơ quan quan trọng như não, tim và các cơ quan khác trong cơ thể. Từ đó có thể gây ra cho bệnh nhân tình trạng sốc, khó thở, hạn chế hô hấp, có thể dẫn tới trụy tim mạch, thậm chí tử vong. Đó là một trong các phản ứng đáng sợ đối với bác sĩ dị ứng và bác sĩ cấp cứu.

2. Cơ chế phản ứng của cơ thể với dị nguyên gây phản vệ và sốc phản vệ

Thưa BS, nguyên nhân do đâu mà cơ thể của một người có phản ứng mạnh mẽ như vậy trước các tác nhân dị ứng ạ?

TS.BS Trịnh Hoàng Kim Tú trả lời: Đối với một bệnh nhân dị ứng, cơ thể của bệnh nhân luôn trong tình trạng mẫn cảm, và cơ thể luôn tồn tại kháng thể IgE. Khi những người này tiếp xúc với lượng dị nguyên ồ ạt, ví dụ người bị dị ứng với nọc của ong mật nhưng vô tình bị ong chích, lượng dị nguyên đưa vào cơ thể lúc này rất mạnh. Khi dị nguyên gặp kháng thể IgE, cơ thể sẽ có cơ chế kích hoạt tế bào mast, đây là thủ phạm phóng thích ra các hóa chất trung gian và gây nên triệu chứng phản vệ.

Khi một người tiếp xúc lượng dị nguyên nhiều, bình thường tế bào mast phóng thích ra hóa chất trung gian thì bệnh nhân bị triệu chứng nhẹ, nhưng khi một loạt hóa chất các tế bào mast sẽ phòng thích ra hóa chất trung gian, kích hoạt đồng thời, do đó gây nên triệu chứng phản vệ và sốc phản vệ.

3. Những nguyên nhân gây kích hoạt mạnh mẽ một cơn phản vệ

Có những yếu tố, nguyên nhân nào gây kích hoạt mạnh mẽ một cơn phản vệ, thưa BS?

TS.BS Trịnh Hoàng Kim Tú trả lời: Điều quan trọng nhất là người đó phải tiếp xúc với dị nguyên, dị nguyên thường nhất là thay đổi theo tuổi, thông thường dị nguyên đến từ thức ăn, thuốc, nọc từ các loại côn trùng như ong mật, ong vò vẽ, ong bắp cày…

Tuy nhiên theo khảo sát tại Việt Nam, trong số các bệnh nhân phản vệ, có 25% bệnh nhân không tìm ra được nguyên nhân, có thể cơ địa ở những người này bị bệnh tăng tế bào mast hệ thống, điều này làm cho cơ thể của bệnh nhân luôn trong trạng thái mẫn cảm.

Thứ nhất, người này phải tiếp xúc với một nguồn dị nguyên, có thể là thức ăn, thuốc hoặc côn trùng. Một số người bị các trường hợp hiếm gặp hơn là bị dị ứng với nhựa cao su, khi bị dị ứng với nhựa cao su nặng, loại nhựa đó vô tình có phản ứng chéo với một số loại trái cây. Ví dụ như trái cây nhiệt đới (mít, kiwi), khi bệnh nhân ăn các loại trái cây này với số lượng nhiều cũng có thể gây ra triệu chứng phản vệ.

Bên cạnh đó, có một số yếu tố làm nặng thêm tình trạng phản vệ, bởi vì phản vệ là một khái niệm chung nhưng đi sâu vào từng thể lâm sàng sẽ có những thay đổi khác.

Các yếu tố nặng thêm tình trạng phản vệ đầu tiên là vận động sau khi ăn, một số bệnh nhân bị dị ứng với hải sản nhưng không có phản ứng bất thường sau khi ăn. Tuy nhiên, nếu sau khi ăn xong mà đi tập gym hoặc vận động sẽ xuất hiện triệu chứng của phản vệ, đó là một thể bệnh đặc biệt, phản vệ liên quan đến vận động gây ra do thức ăn.

Thứ hai khi bệnh nhân uống rượu. Đối với bệnh nhân dị ứng khi khuyến cáo về vấn đề rượu bia, bác sĩ cần dặn dò, nếu đã ăn thức ăn có nguy cơ gây dị ứng, điều tốt nhất là không uống rượu bia, vì có thể làm nặng thêm nguy cơ bị phản vệ và triệu chứng nặng cho bệnh nhân.

Thứ ba, một số loại thuốc như thuốc điều trị tim mạch, thuốc ức chế beta hoặc các thuốc làm hạ lipid máu cũng có thể làm nặng thêm tình trạng phản vệ. Tuy nhiên điều này chỉ là kèm theo, hay một số thuốc kháng viêm không steroid. Nếu dùng đồng thời và tiếp xúc nguồn dị nguyên sẽ làm nặng thêm tình trạng phản vệ.

Cuối cùng, ở những người có nền bệnh lý dị ứng như hen suyễn không kiểm soát cũng là một trong số những yếu tố làm nặng thêm tình trạng phản vệ của bệnh nhân.

4. Phân biệt dị ứng và phản vệ

Thưa BS, tất cả các phản ứng của cơ thể đối với dị nguyên đều gọi là phản vệ hay chỉ là các tình trạng dị ứng bình thường do cơ địa? Làm sao để phân biệt phản vệ và dị ứng ạ?

TS.BS Trịnh Hoàng Kim Tú trả lời: Phản vệ là một phản ứng dị ứng nặng và cấp tính, do đó nếu bệnh nhân thấy có triệu chứng và cho rằng đó là phản vệ, quan điểm này không hoàn toàn sai nhưng phản ứng quá, điều này vô tình gây cho người bệnh các lo sợ không cần thiết.

Có thể phân ra các triệu chứng dị ứng nhẹ, xảy ra ít rầm rộ và ít cấp tính hơn, không ảnh hưởng quá nhiều đến chất lượng cuộc sống của bệnh nhân. Ví dụ như tiếp xúc với dị nguyên và bị ngứa nhẹ ngoài da, đây là triệu chứng dị ứng có thể dụng nạp được, và là phản ứng dị ứng nhẹ.

Còn nếu tiếp xúc với nguồn dị nguyên mà có phản ứng xảy ra cấp tính và rầm rộ thì nên cân nhắc trường hợp phản vệ. Theo Bộ Y tế, phản vệ chia ra 4 độ 1-4 (nhẹ, trung bình, nặng, nguy kịch). Trong đó, nhẹ là các phản ứng ngoài da, tổ chức dưới niêm như bệnh nhân bị mày đay, phù mặt, triệu chứng xảy ra rầm rộ khắp cơ quan, không chỉ giới hạn ngoài da mà có thể ở trên tay, chân hoặc cảm thấy mắt, môi sưng phù.

Độ 2 của phản vệ có triệu chứng biểu hiện từ 2 cơ quan trở lên, có thể ở ngoài da, kèm theo phản ứng tại cơ quan khác trên cơ thể. Ví dụ ở đường hô hấp bệnh nhân sẽ thở nhanh, khó thở; nếu triệu chứng trên tim mạch bệnh nhân sẽ thấy tim đập nhanh, tăng huyết áp; triệu chứng đường tiêu hóa kèm theo đau quặn bụng, co thắt bụng hoặc bị tiêu chảy…

Độ 3, khi bệnh nhân bắt đầu có sốc, đường thở đóng lại, huyết áp bị tuột rất nặng…

Độ 4, bệnh nhân bắt đầu vào trụy tim mạch và ngừng hô hấp tuần hoàn, đó là các phản ứng xảy ra nặng, nhanh, thường trong 2 giờ có thể nghi ngờ bệnh nhân bị phản vệ.

5. Hướng dẫn cấp cứu khi gặp người bị phản vệ

Nếu gặp phải một tình trạng phản vệ thì điều cần làm để cấp cứu cho người thân của mình nhanh nhất là gì ạ, thưa BS?

TS.BS Trịnh Hoàng Kim Tú trả lời: Đối với cấp cứu thông thường, cần lưu ý những nguyên tắc chung như sau:

Đầu tiên, cần ngưng nguồn dị nguyên ngay lập tức. Nếu bệnh nhân ăn phải trứng và có phản vệ, khó thở, khò khè, thậm chí ngất đi thì lập tức phải lấy miếng trứng khỏi bệnh nhân, không cho bệnh nhân tiếp tục tiếp xúc dị nguyên. Nếu bệnh nhân bị ong chích, điều tốt nhất là nên tìm cách lấy ngòi ra; nếu bệnh nhân đang truyền dịch với một loại thuốc phải ngưng truyền dịch ngay lập tức…

Tiếp theo là đặt bệnh nhân ở một tư thế thoải mái nhất không bị chặn đường thở, thông thường, một số tư thế được đề nghị là cho bệnh nhân ngồi dậy, hơi ngả người về phía sau để cho bệnh nhân thở dễ dàng hơn. Còn nếu bệnh nhân đã thấy khó thở, mệt, muốn ngất, hãy đặt bệnh nhân nằm xuống để tránh các chấn thương khác, đồng thời có thể nâng nhẹ hai chân để giúp tuần hoàn máu lưu thông tốt hơn.

Một số tư thế hỗ trợ, có thể cho bệnh nhân nằm nghiêng sang một bên, lấy tay đỡ đầu để không bị chặn đường thở, để một đầu gối bên phải đặt xuống đất để không bị chặn bụng.

Đối với sản phụ, điều tốt nhất nên cho sản phụ nằm nghiêng trái nếu bị phản vệ để giúp tăng lượng máu tuần hoàn đến thai nhi.

Thực tế tại Việt Nam, khi tiếp xúc với một bệnh nhân bị phản vệ mọi người sẽ rất run. Do đó để nhanh và hiệu quả nhất, nên giữ cho bệnh nhân không bị chấn thương đầu, nếu bệnh nhân té thì đỡ bệnh nhân nằm xuống đất, lập tức gác hai chân bệnh nhân cao lên. Sau đó tìm xem bệnh nhân có đang ăn một loại thức ăn hay đang dùng viên thuốc còn ở trong miệng không để lấy ra trước.

Đối với sản phụ nên cho nằm nghiêng trái và lập tức gọi xe cấp cứu tới bởi vì đó là thời gian vàng của bệnh nhân.

Ở nước ngoài, mỗi bệnh nhân bị sốc phản vệ hoặc bệnh nhân có nguy cơ bị sốc phản vệ, các bác sĩ chuyên khoa dị ứng sẽ cung cấp cho bệnh nhân một cây bút adrenalin (AAI). Bản chất loại viết này là một cây kim, nếu bệnh nhân bị sốc phản vệ, họ sẽ rút lập tức chốt an toàn ra và trong bút AAI sẽ có một ngòi kim chứa sẵn lượng thuốc adrenalin. Người xung quanh hoặc bệnh nhân có thể tiêm trực tiếp vào mặt trước đùi của họ, như vậy kim chứa thuốc sẽ được phóng thích vào trong người, đây là những phương pháp hiệu quả nhất để đối phó với những trường hợp có phản vệ ngoài cộng đồng.

Tuy nhiên, thật sự tại Việt Nam chưa có, vì vậy tốt nhất là giữ cho bệnh nhân an toàn. Nếu bệnh nhân ngưng tim, ngưng thở có thể làm các phương pháp cấp cứu đường hô hấp tuần hoàn và lập tức gọi cấp cứu cho bệnh nhân.