Xơ vữa động mạch dưới lăng kính Đông - Tây y: Triển vọng kết hợp để phòng ngừa biến cố tim mạch

VAS 2025: Khi Y học cổ truyền góp tiếng nói vào cuộc chiến chống xơ vữa động mạch

PGS.TS Nguyễn Thị Bay - Chủ tịch Hội Đông Tây Y kết hợp TPHCM cho biết, theo y học hiện đại, xơ vữa động mạch hình thành từ sự tích tụ cholesterol “xấu” (LDL-C) trong lòng mạch. Khi LDL-C bị oxy hóa, chúng kích hoạt phản ứng viêm, làm tổn thương lớp nội mạc. Bạch cầu tập trung đến thực bào, tạo thành tế bào bọt và dần hình thành mảng xơ vữa. Quá trình này diễn tiến âm thầm trong nhiều năm, thường không có triệu chứng rõ rệt ở giai đoạn đầu, nhưng về sau sẽ gây hẹp lòng mạch và dẫn đến biến chứng tim mạch.

Theo y học cổ truyền, dù không có thuật ngữ “xơ vữa động mạch”, song tình trạng này được mô tả bằng hai khái niệm “đàm thấp” (ứ đọng tân dịch) và “huyết ứ” (máu ứ trệ). Khi huyết mạch không được lưu thông, cơ thể xuất hiện những biểu hiện tương đồng như đau ngực do thiếu máu cơ tim, đau đầu do thiếu máu não, hoặc tê yếu tay chân do thiếu máu ngoại vi.

Diễn giải từ góc nhìn đó, chuyên gia nhấn mạnh, những yếu tố dễ dẫn đến tình trạng đàm thấp - huyết ứ thường xuất phát từ cảm xúc kéo dài như giận dữ, căng thẳng; chế độ ăn uống thất thường, nhiều chất béo, rượu bia; cơ địa yếu kém do bệnh mạn tính; hay lối sống tĩnh tại, ít vận động, thừa cân béo phì.  

Chính các yếu tố này khiến khí huyết trì trệ, tỳ vị suy yếu, âm dương mất cân bằng. Ở giai đoạn sớm, người bệnh có thể điều chỉnh bằng các biện pháp sơ can, kiện tỳ, bổ khí - dưỡng âm. Tuy nhiên, khi bệnh tiến triển thành đàm thấp - huyết ứ, cần áp dụng pháp điều trị trừ thấp, hoạt huyết và khử ứ.

Kết hợp Y học cổ truyền và y học hiện đại: Lối đi tiềm năng trong phòng ngừa biến cố tim mạch

Vị chuyên gia nhìn nhận, nhiều nghiên cứu đã chứng minh mối liên hệ giữa thể chất theo YHCT và bệnh lý tim mạch hiện đại. Người có thể chất cân bằng thường ít gặp rối loạn lipid máu; trong khi đó, thể chất đàm thấp dễ dẫn đến tình trạng tăng mỡ máu; còn hội chứng huyết ứ thường gắn liền với tổn thương nội mô, làm gia tăng nguy cơ xơ vữa động mạch và bệnh mạch vành.

Trên cơ sở này, dược liệu trong YHCT được cho là chứa nhiều hợp chất sinh học có thể tác động trực tiếp đến cơ chế bệnh sinh của xơ vữa động mạch. Chúng có khả năng chống viêm thông qua việc ức chế các cytokine tiền viêm, chống oxy hóa bằng cách ngăn ngừa quá trình oxy hóa LDL-C, điều hòa chức năng nội mô giúp cải thiện vận mạch, đồng thời ức chế sự hình thành tế bào bọt và giảm kết tập tiểu cầu, từ đó hạn chế nguy cơ huyết khối. Một số hoạt chất điển hình đã được nghiên cứu như Tanshinone IIA trong đan sâm, astragaloside trong hoàng kỳ, saponin trong tam thất hay anthracinone trong đại hoàng.

Không chỉ dừng lại ở hoạt chất đơn lẻ, nhiều bài thuốc cổ phương cũng đã được chứng minh có tác dụng tích cực trên hệ mạch máu, từ việc bảo vệ nội mô đến cải thiện lưu thông khí huyết. Tiêu biểu là Bổ dương hoàn ngũ thang, Đương quy bổ huyết thang hay Hoàng kỳ nhân sâm tân phan, vốn đã được ứng dụng từ lâu trong YHCT và nay ngày càng có thêm bằng chứng khoa học hiện đại hỗ trợ.

Chuyên gia cũng dẫn chứng nhiều kết quả nghiên cứu thực nghiệm và lâm sàng để làm rõ vai trò của dược liệu trong kiểm soát xơ vữa động mạch. Ở mức thực nghiệm, saponin trong tam thất đã được chứng minh có khả năng ức chế quá trình oxy hóa LDL và giảm kết tập tiểu cầu, trong khi đại hoàng (Rheum palmatum) có tác động đến bạch cầu, hỗ trợ quá trình chống viêm tại thành mạch.

Bằng chứng lâm sàng cũng ngày càng rõ rệt. Một nghiên cứu RCT quy mô gần 13.000 người tại Trung Quốc cho thấy thể chất cân bằng theo YHCT là yếu tố bảo vệ, trong khi thể chất đàm thấp lại làm tăng nguy cơ rối loạn lipid máu. Tại Việt Nam, nghiên cứu với trà Hỏa Ngũ Cất (gồm bốn vị thuốc) ghi nhận sau hai tháng sử dụng, cholesterol toàn phần và LDL-C giảm trung bình 16%. Phân tích gộp của Cochrane trên 22 RCT với hơn 2.000 bệnh nhân cũng cho thấy nhiều thảo dược có hiệu quả hạ lipid máu rõ rệt mà không ghi nhận tác dụng phụ đáng kể.

Không chỉ dừng ở mức lipid, một thử nghiệm đa trung tâm tại châu Âu trên 3.000 bệnh nhân suy tim mạn đã chứng minh viên nang Hoàng kỳ - Nhân sâm giúp giảm 22% nguy cơ tái nhập viện và tử vong do tim mạch. Đặc biệt, nghiên cứu theo dõi mảng xơ vữa cũng cho thấy, nhóm bệnh nhân được điều trị phối hợp giữa statin + aspirin cùng với bài thuốc YHCT “Bảo tâm thống” giảm độ dày mảng xơ vữa rõ rệt hơn so với nhóm chỉ dùng phác đồ statin + aspirin đơn thuần.

Thông qua những dẫn chứng trên, Chủ tịch Hội Đông Tây Y kết hợp TPHCM đánh giá thuốc YHCT có tiềm năng lớn trong phòng ngừa và hỗ trợ điều trị xơ vữa động mạch, với cơ chế tác động đa dạng: điều hòa lipid máu, ức chế viêm - oxy hóa, cải thiện chức năng nội mô và ngăn hình thành huyết khối. Điều này không chỉ góp phần làm chậm tiến trình bệnh mà còn hỗ trợ nâng cao chất lượng sống cho người bệnh.

PGS.TS Nguyễn Thị Bay chia sẻ: “Không chỉ ở giai đoạn dự phòng, ngay cả khi đã xuất hiện mảng xơ vữa, YHCT vẫn có thể góp phần cải thiện tổn thương mạch”. Trong bối cảnh xơ vữa động mạch là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong tim mạch, việc kết hợp Y học cổ truyền với y học hiện đại mở ra một hướng đi tiềm năng, mang lại thêm lựa chọn cho cả thầy thuốc lẫn người bệnh.

Theo bà, đây không phải là sự thay thế mà là sự bổ sung, nhằm tận dụng ưu thế của từng hệ thống y học để tối ưu hóa hiệu quả điều trị. Đặc biệt, các công trình nghiên cứu gần đây cho thấy nhiều dược liệu có khả năng cải thiện lưu thông máu, giảm tiến triển mảng xơ vữa, đồng thời an toàn khi dùng lâu dài.

Vị chuyên gia nhấn mạnh, để YHCT thực sự phát huy giá trị trong thực hành lâm sàng, cần có thêm các nghiên cứu chuẩn hóa về liều lượng, thành phần cũng như xây dựng bằng chứng khoa học rõ ràng. Chỉ trên nền tảng đó, YHCT mới có thể chính thức được đưa vào phác đồ điều trị xơ vữa động mạch, song hành cùng y học hiện đại, góp phần bảo vệ sức khỏe tim mạch cộng đồng.

>>> 4 nguyên tắc kiểm soát cholesterol xấu để ngừa xơ vữa động mạch

>>> Từ thuốc men đến công nghệ số: Tìm giải pháp nâng cao tuân thủ điều trị tim mạch