Mẹo dân gian phòng cảm mùa mưa: Khi nào nên áp dụng, khi nào cần thận trọng?

1. Giữ ấm đúng cách cho người có hệ miễn dịch yếu trong mùa mưa

Thưa bác sĩ, như bác sĩ vừa chia sẻ, những đối tượng như trẻ nhỏ, người cao tuổi hay người có bệnh nền vốn đã có hệ miễn dịch yếu, nên rất dễ bị ảnh hưởng khi thời tiết trở lạnh, mưa ẩm kéo dài. Vậy với góc nhìn từ y học cổ truyền, bác sĩ có thể chia sẻ những lưu ý đặc biệt dành cho nhóm đối tượng này không ạ? 

PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay trả lời: Với người trưởng thành khỏe mạnh, buổi sáng có thể tắm nước lạnh để cơ thể hưng phấn, tỉnh táo cho một ngày mới, buổi tối nên tắm nước ấm để thư giãn và dễ ngủ. Nhưng với trẻ nhỏ, người cao tuổi, phụ nữ mang thai và những người có bệnh nền thì cách chăm sóc cần khác, vì hệ miễn dịch của họ chưa hoàn thiện hoặc đã suy yếu, lại dễ bị tác động bởi lạnh ẩm.

Điều đầu tiên cần nhớ là luôn giữ ấm cơ thể, uống nước ấm, giữ da và quần áo khô ráo. Trẻ em hay người cao tuổi khi ra mồ hôi cần lau khô ngay, áo quần ướt phải thay liền. Với trẻ em sau khi vận động mạnh, mồ hôi ướt đẫm, không nên lập tức nhảy xuống hồ bơi hay tắm ngay bằng nước lạnh, mà cần nghỉ ngơi, lau khô cơ thể, sau đó mới tắm bằng nước ấm để tránh bị cảm. Nếu có điều kiện, sử dụng máy nước nóng càng an toàn hơn vì nguồn nước đã được khử trùng, sạch và duy trì nhiệt độ phù hợp.

Ở người già và phụ nữ mang thai, cần đặc biệt chú ý giữ ấm bàn chân và vùng cổ. Có thể ngâm chân nước nóng vào buổi tối trước khi ngủ, nhiệt độ vừa phải khoảng 40°C, không quá cao để tránh gây hại. Ngoài ra, xông hơi ấm cũng là một phương pháp tốt, hiện nay nhiều gia đình hoặc phòng tập, spa đều có, nhưng cần thực hiện đúng cách để tránh tác dụng phụ.

Tóm lại, những đối tượng nhạy cảm như trẻ nhỏ, người cao tuổi, phụ nữ mang thai hay người có bệnh nền nên duy trì thói quen giữ ấm bằng nhiều cách: uống nước ấm, tắm nước ấm, ngâm chân, chườm ấm trong mùa lạnh. Đây là những biện pháp đơn giản nhưng rất quan trọng để bảo vệ sức khỏe, tăng cường miễn dịch và phòng ngừa bệnh tật.

2. Mẹo dân gian và cách tăng cường miễn dịch phòng bệnh hô hấp mùa mưa

Thưa bác sĩ, trong y học cổ truyền, nhiều vị thuốc dân gian như gừng, tía tô, kinh giới… không chỉ giúp làm ấm cơ thể mà còn được xem là những “trợ thủ” hữu hiệu để bảo vệ sức khỏe khi thời tiết trở lạnh, mưa ẩm. BS có thể chia sẻ rõ hơn về cách vận dụng các bài thuốc đơn giản, dễ thực hiện từ bếp nhà để hỗ trợ cơ thể phòng ngừa các bệnh hô hấp thường gặp vào mùa mưa không ạ? 

PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay trả lời: Vào mùa mưa lạnh, trong bếp nhà thường có nhiều loại gia vị, rau thơm quen thuộc có thể tận dụng như gừng, tỏi, lá lốt, hương nhu, quế, húng, tía tô, kinh giới, bạc hà… Đây đều là những thực phẩm có tinh dầu giúp làm ấm cơ thể, đồng thời có tính kháng sinh tự nhiên. Khi nấu nước uống, ngoài tác dụng giữ thân nhiệt, chúng còn giúp sát khuẩn vùng mũi họng, ngăn chặn phần nào sự xâm nhập của vi sinh vật từ bên ngoài.

Trong trường hợp cảm nhẹ có thể sử dụng các bài thuốc dân gian. Một trong những cách phổ biến nhất là cháo cảm: gừng, hành, tía tô cho vào nồi cháo, đôi khi thêm trứng hoặc thành phần bổ dưỡng khác. Hiệu quả của cháo cảm đến từ tinh dầu trong gừng, hành, tía tô, có tính kháng sinh nhẹ, kết hợp với hơi nóng của cháo, giúp làm ấm cơ thể, toát mồ hôi và giải cảm, đặc biệt là trong cảm phong hàn (người bệnh thấy lạnh, hắt hơi, chảy nước mũi, ho nhẹ, sốt hâm hấp).

Ngoài cháo cảm, trong dân gian còn dùng gừng kết hợp mật ong. Có thể uống hoặc ngậm trong họng để giảm ho, làm dịu khó chịu, giảm mệt mỏi, nhức mình. Các loại rau thơm có tinh dầu như tía tô, bạc hà, kinh giới cũng có thể sử dụng: ăn kèm trong bữa ăn hoặc nấu nước uống nóng để lấy tinh dầu. Tía tô vốn được biết có tác dụng hạ acid uric, nhưng quan trọng hơn là tinh dầu khi dùng đúng cách sẽ giúp giữ ấm và hỗ trợ phòng cảm.

Bên cạnh các món ăn quen thuộc như cháo gừng - hành - tía tô, dân gian còn lưu truyền nhiều mẹo hỗ trợ cảm nhẹ như xông hơi bằng nồi lá, tinh dầu hoặc tắm nước nóng. Những cách này giúp làm ấm cơ thể, thông thoáng đường hô hấp, hỗ trợ kháng khuẩn và đặc biệt hữu ích trong giai đoạn đầu của cảm phong hàn - khi người bệnh thấy lạnh, sợ lạnh, hắt hơi, chảy nước mũi, ho nhẹ, sốt hâm hấp.

Tuy nhiên, cần lưu ý: nếu người bệnh đã ra nhiều mồ hôi thì tuyệt đối không nên xông thêm vì dễ gây mất nước, suy kiệt. Với cảm phong nhiệt (sốt cao, khát nhiều, khó ra mồ hôi), chỉ có thể áp dụng xông ở giai đoạn đầu, tuyệt đối không dùng khi bệnh đã nặng.

Tóm lại, các biện pháp dân gian chỉ phù hợp với cảm nhẹ. Khi bệnh chuyển nặng, có dấu hiệu sốt cao, khát nhiều, khó ra mồ hôi hoặc có dấu hiệu nhiễm khuẩn, bội nhiễm, chúng không thể thay thế y học hiện đại. Người bệnh cần được thầy thuốc thăm khám và điều trị đúng cách để tránh nguy hiểm.

Một điều rất quan trọng là không tự ý dùng thuốc, dù là Đông y hay Tây y. Thuốc Đông y cần thầy thuốc kê toa, thuốc Tây cũng phải có chỉ định. Nếu tự ý mua và sử dụng với liều lượng không phù hợp, lợi bất cập hại.

Và bên cạnh các bài thuốc đó thì làm thế nào để tăng cường miễn dịch tự nhiên - “lá chắn” bảo vệ cơ thể ạ? 

PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay trả lời: Theo Đông y, cơ thể có hệ thống chính khí để chống lại tà khí từ bên ngoài xâm nhập gây bệnh. Trong đó, tầng bảo vệ ngoài cùng gọi là vệ khí, có vai trò như một “lá chắn” giúp cơ thể ứng phó với tác động của thời tiết và khí hậu. Các yếu tố ngoại tà mà Đông y gọi là “lục dâm” gồm phong, hàn, thử, thấp, táo, hỏa có thể xâm nhập khi thời tiết thay đổi. Khi đó, vệ khí sẽ phản ứng để cảnh báo và bảo vệ cơ thể.

Để giúp vệ khí mạnh, chính khí bên trong cũng phải được nuôi dưỡng. Điều này không chỉ nhờ vào cách phòng bệnh mà còn đến từ chế độ dinh dưỡng, lối sống, giấc ngủ và tập luyện. Ăn uống đầy đủ, cân đối sẽ nuôi dưỡng sức khỏe tổng thể. Sinh hoạt hàng ngày cần chú ý giữ ấm cơ thể, nhất là vùng cổ, mặc áo chống thấm khi đi mưa, khi bị ướt cần tắm nước ấm và thay đồ khô. Giấc ngủ cũng rất quan trọng, muốn dễ ngủ có thể ngâm chân nước nóng hoặc xoa ấm vùng cổ, vùng “tam tiêu”.

Bên cạnh đó, rèn luyện thể chất và tinh thần đều là cách để củng cố sức đề kháng như một tấm lá chắn bảo vệ sức khỏe. 

Tóm lại, 4 yếu tố then chốt là dinh dưỡng, lối sống, tập luyện và tinh thần. Nếu duy trì tốt, cơ thể sẽ phòng bệnh hiệu quả. Ngược lại, mỗi lần mắc bệnh là một lần cơ thể suy yếu dần, lần sau sẽ càng dễ bị tổn thương hơn. Vì vậy, quan trọng nhất là giữ sức khỏe ổn định để hạn chế tối đa việc bị bệnh ngay từ đầu.

3. Xông hơi: Lợi ích, hạn chế và những điều cần tránh

Cá nhân em cũng là người rất hay áp dụng mẹo dân gian - mỗi lần cảm nhẹ là em xông hơi bằng lá sả, lá tía tô ngay tại nhà, hoặc các bó lá xông rất dễ dàng mua ngoài chợ. Có lần thấy nhẹ hẳn, nhưng cũng có lúc xông xong thì mệt thêm, người lại càng uể oải. Vậy thưa bác sĩ, trong y học cổ truyền, việc xông hơi có được khuyến khích không? Và mình nên xông vào thời điểm nào, trường hợp nào thì nên tránh để không khiến bệnh trở nặng hơn ạ?

PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay trả lời: Xông hơi tác động một lượng nhiệt làm tăng thải nhiệt trong cơ thể, gây mất nước và ra nhiều mồ hôi. Vì vậy, sau khi xông cần chú ý bù nước đầy đủ. Phương pháp này được khuyến khích trong trường hợp cảm phong hàn, cảm nhẹ không ra mồ hôi được, hoặc trong đời sống bình thường khi cơ thể mệt mỏi, làm việc kéo dài nhiều ngày.

Ngược lại, nếu sốt cao, đã ra nhiều mồ hôi, việc xông có thể khiến cơ thể mất nước nhiều hơn, mỏi cơ, đau nhức, thậm chí dẫn đến biến chứng do mất tân dịch. Không nên xông trong các trường hợp cảm nặng, sốt cao, cơ thể li bì. Không nên nghĩ rằng xông sẽ giúp hạ sốt, vì sốt trong những trường hợp này còn do vi khuẩn, viêm hoặc rối loạn điều hòa nhiệt, cần có hướng điều trị khác.

Ngoài ra, người cao tuổi, người có bệnh nền, phụ nữ mang thai, sản phụ sau sinh và trẻ nhỏ tuyệt đối không được xông. Ở trẻ nhỏ, hệ miễn dịch chưa phát triển, chưa có ý thức, nồi nước xông còn có thể gây nguy hiểm.

Xông chỉ phù hợp với người trưởng thành, có ý thức và hiểu biết. Tuy nhiên, người mắc các bệnh lý như trầm cảm, hưng phấn hoặc tự kỷ cũng không nên xông, vì có thể gây nguy hiểm khi không kiểm soát được hành vi.

Thời gian xông hợp lý là 5-10 phút, tối đa 15 phút. Không nên ngồi quá lâu trong phòng xông hơi, vì nhiệt độ thường trên 40°C sẽ làm thân nhiệt tăng cao, ảnh hưởng không tốt đến sức khỏe.

Trong gia đình, có thể tận dụng nguyên liệu quen thuộc như vỏ cam, quýt, bưởi, gừng, lá sả hoặc bó lá xông ngoài chợ. Các nguyên liệu này có tinh dầu, giúp giải cảm và cải thiện sức khỏe khi cần thiết.

Dạ bác sĩ cho em hỏi thêm một chút ạ. Việc xông hơi thông thường - chỉ dùng nước nóng và xông hơi có kết hợp với các loại lá thảo dược như sả, tía tô, bạc hà… thì có gì khác nhau không ạ? Tác dụng của hai cách này có giống nhau hay không?

PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay trả lời: Xông với nước nóng đơn thuần chủ yếu làm nở lỗ chân lông. Người ta thường áp dụng để làm đẹp, ví dụ xông mặt cho lỗ chân lông nở ra, dễ làm sạch và tăng tiết bã nhờn. Tác dụng của nước nóng chỉ dừng lại ở việc làm giãn nở lỗ chân lông.

Trong khi đó, xông với lá thảo dược chứa tinh dầu vừa có tác dụng của hơi nóng, vừa có thêm tính kháng sinh nhẹ. Tinh dầu giúp thông mũi, giảm nghẹt mũi, kháng khuẩn đường họng, đồng thời làm nở lỗ chân lông nhiều hơn, giúp cơ thể toát mồ hôi và hạ thân nhiệt khi bắt đầu sốt.

4. Làm gì để phòng tránh viêm thanh quản cho người phải nói nhiều?

Một bạn đọc gửi câu hỏi về cho chương trình như sau: Do tính chất công việc, em phải nói rất nhiều nên thường xuyên bị viêm thanh quản. Đặc biệt, mỗi khi thời tiết giao mùa như hiện nay, tình trạng lại tái phát sớm và nặng hơn, ảnh hưởng nhiều đến công việc. Xin bác sĩ cho em lời khuyên để hạn chế và giảm bớt tình trạng viêm thanh quản ạ”.

PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay trả lời: Trong đời thường, những nghề phải nói nhiều như giảng dạy, tư vấn, tiếp xúc bệnh nhân… thường kéo dài từ sáng đến tối, dễ gây ảnh hưởng đến thanh quản. Từ chính kinh nghiệm sống, tôi khuyên bạn điều đầu tiên là chỉ nên uống nước ấm, tuyệt đối không uống nước lạnh. Với đặc thù nghề nghiệp phải nói nhiều, đôi khi phải nói to, các dây thanh quản dễ bị cọ xát, tổn thương. Trong họng luôn có các vi khuẩn thường trú, bình thường không gây hại, thậm chí có lợi, nhưng khi có yếu tố kích thích như nước lạnh thì chúng có thể trở thành tác nhân gây viêm ngay tại chỗ, làm khàn giọng.

Vì vậy, hãy luôn giữ ấm cơ thể, không chỉ qua việc tắm nước ấm mà còn qua ăn mặc phù hợp, quàng khăn giữ ấm cổ khi ra ngoài trời mưa lạnh, để hạn chế yếu tố môi trường xâm nhập vào mũi, họng và ảnh hưởng đến thanh quản.

Ngoài ra, bạn có thể xông hơi đường hô hấp trên. Hơi nóng và tinh dầu sẽ đi vào cổ họng, giúp thanh lọc, kháng khuẩn tại chỗ. Lưu ý chỉ xông đường hô hấp trên, không xông toàn thân để tránh mất nước. Khi xông, nên chọn lá hoặc vật liệu có tinh dầu để tăng hiệu quả kháng khuẩn.

Quan trọng hơn, khi bị cảm phải điều trị dứt điểm. Nếu cảm nhẹ có thể áp dụng phương pháp dân gian, nhưng khi cảm nặng cần dùng thuốc theo chỉ định. Không nên tự ý ngừng thuốc kháng sinh hoặc kháng viêm sau 1-2 ngày vì sợ tác dụng phụ. Việc dùng thuốc không đủ liều, không đúng thời gian sẽ khiến bệnh tích lại, dễ tái phát, dẫn đến viêm thanh quản hoặc viêm họng mạn tính, làm giọng khàn, thậm chí mất tiếng.

Điều cần thiết nhất là tuân thủ đầy đủ phác đồ điều trị, dùng đủ liều, đủ thời gian, ngay cả khi triệu chứng đã giảm. Chỉ như vậy mới giúp chữa khỏi hoàn toàn, hạn chế nguy cơ tái phát.

Trân trọng cảm ơn PGS.TS.BS Nguyễn Thị Bay và Ariston Việt Nam đã đồng hành cùng AloBacsi trong chương trình này. 

Đọc thêm phần 1: Mùa mưa và bệnh hô hấp: Nhận biết sớm, phân biệt và phòng ngừa