Chăm sóc sức khỏe tâm thần trong thảm họa và tình huống khẩn cấp: “Liều thuốc” phục hồi sau khủng hoảng

Ở Việt Nam, các đợt bão lũ miền Trung, sạt lở, cháy nổ hay dịch COVID-19 đã cho thấy rằng, nỗi đau tinh thần có thể kéo dài dai dẳng hơn cả những mất mát vật chất. Chính vì vậy, chăm sóc sức khỏe tâm thần trong thảm họa và tình huống khẩn cấp không chỉ là việc của ngành y, mà là nhiệm vụ của toàn xã hội.

Khi “bão” đi qua, tâm hồn vẫn còn trống rỗng

Sau mỗi thảm họa, con người phải đối mặt với cú sốc tâm lý nghiêm trọng: mất mát người thân, nhà cửa, việc làm, nỗi sợ hãi lặp lại thảm cảnh cũ. Nhiều người rơi vào rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD), trầm cảm, lo âu hoặc rối loạn giấc ngủ kéo dài.

Đặc biệt, trẻ em và người cao tuổi là nhóm dễ bị tổn thương nhất. Trẻ có thể trở nên thu mình, ít nói, mất ngủ, sợ bóng tối; còn người già dễ rơi vào cảm giác bất lực, tuyệt vọng. Trong khi đó, những người làm công tác cứu hộ, y tế, quân đội, công an cũng là nhóm có nguy cơ cao bị sang chấn tâm lý vì phải chứng kiến nhiều mất mát liên tục.

Vì sao chăm sóc sức khỏe tâm thần trong thảm họa là yếu tố then chốt?

Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, nếu không được hỗ trợ tâm lý đúng lúc, người từng trải qua thảm họa dễ rơi vào hội chứng “mất khả năng phục hồi”: không muốn giao tiếp, mất động lực sống, giảm hiệu quả làm việc, và có thể dẫn đến hành vi tự hủy hoại bản thân.

Ngược lại, can thiệp tâm lý sớm giúp con người và cộng đồng phục hồi nhanh hơn, củng cố tinh thần đoàn kết và khả năng thích nghi. Một cộng đồng khỏe mạnh về tâm thần cũng là nền tảng để phục hồi kinh tế - xã hội sau khủng hoảng.

Chăm sóc tâm thần trong thảm họa - không chỉ là điều trị, mà là “xoa dịu”

Theo hướng dẫn của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), chăm sóc sức khỏe tâm thần trong thảm họa cần được thực hiện theo 3 cấp độ:

1. Ứng phó ban đầu - ổn định tinh thần

Thiết lập điểm hỗ trợ tâm lý - xã hội tại nơi sơ tán hoặc bệnh viện dã chiến.

Đảm bảo thông tin minh bạch, dễ hiểu để người dân không hoảng loạn.

Huy động các tình nguyện viên được đào tạo sơ cấp cứu tâm lý để lắng nghe, trấn an và kết nối người dân với dịch vụ hỗ trợ.

Đặc biệt, ở Việt Nam, các hội phụ nữ, đoàn thanh niên, nhóm tôn giáo có thể đóng vai trò quan trọng trong việc lan tỏa sự an ủi và hỗ trợ cộng đồng.

2. Hỗ trợ trung hạn - phục hồi cảm xúc

Tổ chức các buổi sinh hoạt nhóm, trị liệu cộng đồng, giúp người dân chia sẻ câu chuyện và giảm cảm giác cô lập.

Phối hợp giữa ngành y tế - giáo dục - chính quyền địa phương để phát hiện sớm dấu hiệu trầm cảm, rối loạn stress, đặc biệt ở trẻ em sau thảm họa.

Triển khai đường dây nóng tư vấn tâm lý miễn phí, hướng dẫn người dân tự chăm sóc tinh thần tại nhà (thở sâu, viết nhật ký, tập thiền, vận động nhẹ).

3. Hỗ trợ dài hạn - tái thiết niềm tin

Đưa chăm sóc sức khỏe tâm thần vào chương trình phục hồi sau thiên tai, cùng với y tế và giáo dục.

Đào tạo cán bộ y tế tuyến cơ sở có kỹ năng nhận biết và sơ cứu khủng hoảng tâm lý.

Tăng cường các hoạt động kết nối cộng đồng, tái tạo sinh kế và khơi dậy hy vọng - vì công việc, niềm tin và sự gắn bó là “liều thuốc tinh thần” mạnh nhất.

Từ nhận thức đến hành động

Chăm sóc sức khỏe tâm thần trong thảm họa không chỉ là “liệu pháp sau cùng”, mà phải được chuẩn bị từ trước khi khủng hoảng xảy ra - như một phần của chiến lược phòng vệ quốc gia.

Điều này bao gồm:

• Đưa giáo dục sức khỏe tâm thần vào trường học.
• Huấn luyện lực lượng tuyến đầu về kỹ năng hỗ trợ tâm lý.
• Xây dựng hệ thống phản ứng nhanh khi có sự cố.
  
  

Kết luận

Chăm sóc tâm thần trong thảm họa không chỉ giúp con người đứng dậy sau mất mát, mà còn vun đắp một cộng đồng kiên cường hơn, nhân ái hơn và biết đồng cảm hơn - đó mới chính là sức mạnh phục hồi sâu sắc nhất của con người Việt Nam.