Cá thể hóa điều trị thiếu máu thiếu sắt ở trẻ em: Hướng tiếp cận mới từ hiểu biết về hepcidin và cải tiến chế phẩm

Chuyên gia nhấn mạnh, IDA là tình trạng phổ biến và kéo dài ở trẻ em Việt Nam. Theo khảo sát SEANUTS 2022, 59% trẻ không được cung cấp đủ sắt qua khẩu phần ăn hằng ngày. Kết quả điều tra Dinh dưỡng toàn quốc 2019-2020 cũng cho thấy, tỷ lệ thiếu máu ở trẻ dưới 5 tuổi lên đến 19,6%, đặc biệt cao tại miền núi phía Bắc (23,4%) và Tây Nguyên (26,3%).

Tình trạng này không chỉ giới hạn ở trẻ nhỏ mà còn xuất hiện ở nhiều nhóm bệnh nhi khác: 22,9% trẻ dưới 5 tuổi, 25% ở bé gái dậy thì, và có thể lên đến 70% ở nhóm trẻ biếng ăn, suy dinh dưỡng hoặc mắc bệnh lý tiêu hóa. Với trẻ sinh non, sau phẫu thuật, ung thư hay bệnh thận mạn, tỷ lệ thiếu máu do thiếu sắt dao động từ 30% đến hơn 90%.

Dù sắt sulfate là chế phẩm phổ biến, nhưng hiệu quả điều trị vẫn chưa bền vững. Khoảng 30-70% bệnh nhi gặp tác dụng phụ tiêu hóa như buồn nôn, táo bón, tiêu chảy, vị kim loại... khiến việc tuân thủ điều trị bị gián đoạn. Hơn nữa, khả năng hấp thu sắt sulfate chỉ đạt 28%, và giảm rõ rệt sau vài ngày đầu điều trị - giảm đến 34% chỉ sau 3 ngày. Những hạn chế này đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc cá thể hóa phác đồ điều trị thiếu máu thiếu sắt, đặc biệt với trẻ nhỏ - đối tượng cần phục hồi dự trữ sắt trong thời gian dài.

Hepcidin - “người gác cổng” của hấp thu sắt

TS.BS.CK2 Nguyễn Thị Thu Hậu cho rằng, một trong những bước tiến nổi bật trong điều trị IDA hiện nay là hiểu biết sâu sắc về vai trò của hepcidin - hormone do gan sản xuất, kiểm soát lượng sắt hấp thu từ ruột vào máu. Hepcidin hoạt động bằng cách ức chế ferroportin - kênh vận chuyển sắt từ ruột và đại thực bào ra huyết thanh. Khi cơ thể có đủ sắt, nồng độ hepcidin tăng, dẫn đến giảm hấp thu sắt uống.

Chính vì vậy, chiến lược điều trị hiện đại không còn dựa vào liều cao hay uống nhiều lần, mà ưu tiên liều uống 1 lần/ngày vào buổi sáng - thời điểm hepcidin thấp nhất trong ngày. Ngoài ra, việc dùng sắt cách nhật (ngày uống - ngày nghỉ) giúp tránh đỉnh hepcidin cao sau mỗi lần uống, từ đó tối ưu hóa khả năng hấp thu.

Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, việc chia liều sắt thành 2 lần/ngày có thể làm tăng hepcidin quá mức, khiến liều buổi chiều hấp thu kém hơn. Cập nhật mới này không chỉ tăng hiệu quả, mà còn giúp giảm liều tổng thể và hạn chế tác dụng phụ, đặc biệt quan trọng ở trẻ em và phụ nữ mang thai.

Cải tiến công nghệ bào chế - Giảm tác dụng phụ, tăng tuân thủ

Khả năng dung nạp kém là rào cản lớn trong điều trị IDA, theo chuyên gia. Nguyên nhân chính đến từ ion sắt tự do Fe²⁺ có tính oxy hóa cao, dễ gây kích ứng niêm mạc, gây buồn nôn, đau bụng, tiêu chảy… Để cải thiện tình trạng kém dung nạp, các thế hệ sắt uống mới tập trung vào ba hướng: (1) Chuyển từ sắt Fe²⁺ sang Fe³⁺ - ổn định hơn, ít gây kích ứng niêm mạc; (2) Dùng muối sắt hữu cơ như fumarate, gluconate thay cho muối vô cơ - dù hiệu quả cải thiện chưa rõ rệt; (3) Bao bọc hạt sắt bằng lớp vỏ bền vững để giảm tiếp xúc trực tiếp với đường tiêu hóa, tăng khả năng dung nạp.

Trong đó, sắt protein succinylate (IPS) được đánh giá là giải pháp toàn diện khi vừa cải thiện hiệu quả hấp thu, vừa giảm đến 84% các tác dụng phụ tiêu hóa so với các chế phẩm sắt II và III thông thường. IPS có màng bao bền vững, dễ dung nạp, đặc biệt phù hợp với trẻ em điều trị lâu dài.

Chuyên gia dẫn chứng một nghiên cứu lâm sàng đối chứng, mù đôi trên 174 bệnh nhân cho thấy: dùng IPS liều 60mg BID giúp cải thiện Hb sau 15 ngày và trở lại bình thường sau 1 tháng, tương đương với sắt sulfate XR 105mg. Tuy nhiên, chỉ số TSAT (Transferrin Saturation) - phản ánh khả năng vận chuyển sắt - cải thiện tốt hơn ở nhóm dùng IPS.

Cá thể hóa điều trị thiếu máu thiếu sắt ở trẻ em

Theo khuyến cáo SPOG 2020, cả Fe²⁺ và Fe³⁺ đều được chấp nhận trong điều trị thiếu máu thiếu sắt ở trẻ, với liều 2-5mg/kg/ngày, chia 1-2 lần, uống trước ăn và nên dùng cùng nước trái cây giàu vitamin C để tăng hấp thu. Điểm thay đổi đáng chú ý là liều được hiệu chỉnh theo dạng sắt: Fe²⁺ (hấp thu tốt hơn) dùng 2-3mg/kg/ngày, còn Fe³⁺ cần 3-5mg/kg/ngày. Thời gian điều trị vẫn khuyến nghị kéo dài 2-3 tháng, không chỉ để phục hồi Hb, MCV, RBC… mà còn để tái lập kho sắt dự trữ (ferritin), ngăn nguy cơ tái phát thiếu máu.

Bên cạnh đó, hướng dẫn mới khuyến khích dùng sắt cách nhật, thay vì uống mỗi ngày liên tục. Phương pháp này giúp tránh sự ức chế hấp thu từ hepcidin, đồng thời không làm tăng tác dụng phụ, phù hợp với trẻ có cơ địa nhạy cảm hoặc cần điều trị dài hạn. Các bác sĩ cũng được khuyến khích chuyển đổi linh hoạt giữa các dạng sắt, kết hợp giữa chế độ truyền thống và liều mới theo từng trường hợp.

Cuối cùng, TS.BS.CK2 Nguyễn Thị Thu Hậu nói rằng, cập nhật hiểu biết về hepcidin, cải tiến công nghệ bào chế và linh hoạt trong cách dùng đang mở ra hướng tiếp cận cá thể hóa - an toàn - hiệu quả trong điều trị thiếu máu thiếu sắt ở trẻ em. Với những thay đổi này, các bác sĩ có thể đưa ra phác đồ phù hợp hơn cho từng trẻ, đồng thời tăng khả năng phục hồi và phát triển toàn diện.