40 tuổi: Thời điểm lập kế hoạch cho sức khỏe 35 - 40 năm tiếp theo

1. Tuổi 40: Cột mốc bản lề để chủ động dự phòng sức khỏe dài hạn

Thưa BS, nhiều người nghĩ rằng 40 vẫn còn rất sung sức, chưa cần tầm soát gì nhiều. BS đánh giá thế nào về độ tuổi này về mặt sức khỏe?

BS Bùi Lê Nhật Tiên - Chuyên khoa Y học dự phòng, Hệ thống Y khoa chuyên sâu Quốc tế Bernard trả lời:

Cột mốc 40 tuổi được coi là một bước ngoặt quan trọng vì đây là ngưỡng tuổi mà tốc độ suy giảm và lão hóa của cơ thể bắt đầu diễn ra nhanh hơn. Theo các nghiên cứu, con số 40 không phải là ngẫu nhiên mà là thời điểm cơ thể bắt đầu có những biến đổi sâu sắc về mặt sinh học.

Dù bề ngoài có thể vẫn trẻ trung, da dẻ hồng hào và sinh hoạt bình thường, nhưng bên trong cơ thể đã bắt đầu có sự mất cơ tự nhiên nhanh hơn và tích lũy mỡ nội tạng nhiều hơn. Sau khoảng 40 năm tiếp xúc với môi trường sống, cơ thể cũng dần tích lũy các yếu tố nguy cơ của bệnh tim mạch, rối loạn chuyển hóa và ung thư. Đây là giai đoạn nhiều tổn thương tiền ung thư hoặc rối loạn tiền bệnh lý đã hình thành nhưng chưa biểu hiện triệu chứng.

Với tuổi thọ trung bình của người Việt khoảng 75 - 77 tuổi, tuổi 40 chính là thời điểm bản lề để chúng ta nhìn nhận lại và lập một kế hoạch dự phòng cho 35 - 40 năm tiếp theo của cuộc đời. Tầm soát sớm giúp phát hiện bệnh ở giai đoạn còn điều trị hiệu quả, từ đó duy trì sức khỏe và chất lượng sống lâu dài.

2. Những “kẻ giấu mặt” âm thầm bào mòn sức khỏe tuổi trung niên 

Theo BS, ngoài tuổi tác, thì lối sống, dinh dưỡng, tâm lý căng thẳng... ảnh hưởng đến sức khỏe như thế nào ở giai đoạn trung niên? Đặc biệt trong xã hội hiện đại, đâu là những “kẻ giấu mặt” khiến sức khỏe xuống dốc?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Có hai nhóm yếu tố chính ảnh hưởng đến sức khỏe là di truyền và lối sống, trong đó lối sống đóng vai trò đặc biệt quan trọng ở tuổi trung niên.

Trong xã hội hiện đại, tình trạng thừa năng lượng, ít vận động khiến rối loạn chuyển hóa, thừa cân - béo phì ngày càng phổ biến. Đây là nguồn cơn của các bệnh lý nguy hiểm như cao huyết áp, mỡ máu và tiểu đường.

Stress không chỉ đơn thuần là áp lực tâm lý mà nó còn tác động lên cơ thể, gây ra những tổn thương nhỏ và rối loạn nội tiết âm thầm. Do cơ thể là một khối thống nhất, những rối loạn này có thể gây hại đến các trục nội tiết mà chúng ta không hề hay biết.

Viêm mạn tính là tình trạng viêm âm thầm diễn ra lâu dài trong cơ thể. Ví dụ, viêm ở mạch máu gây kích thích hình thành xơ vữa mạch máu, từ đó tích lũy dần dẫn đến nhồi máu cơ tim hoặc đột quỵ.

Bên cạnh đó, khói bụi và các chất độc trong môi trường cũng tích lũy dần theo năm tháng, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh lý hô hấp và nhiều bệnh mạn tính khác.

Ngoài ra, các tổn thương tiền bệnh lý, bao gồm các polyp nhỏ trong dạ dày, đại tràng, các vết viêm loét nhỏ hoặc việc nhiễm vi khuẩn HP, virus HPV ở nữ giới. 

Những yếu tố này gây ra những biến đổi tế bào âm thầm mà nếu không đi khám tầm soát, chúng ta không thể nào biết được cho đến khi quá muộn.

3. Nam giới sau 40 tuổi: Đừng để sự chủ quan che lấp nguy cơ bệnh tật 

Vậy sau 40 tuổi, nam giới cần đặc biệt lưu ý những danh mục khám gì?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Nam giới thường hay mắc một dạng “ảo tưởng Superman”, tức là nghĩ rằng mình vẫn khỏe mạnh cho đến khi bệnh bộc phát ở giai đoạn nặng. Trên thực tế, sau 40 tuổi, cơ thể nam giới đã bắt đầu tích lũy nhiều yếu tố nguy cơ âm thầm, vì vậy việc khám và tầm soát cần được thực hiện có hệ thống.

Trước hết là khám tổng quát, trong đó nam giới cần gặp bác sĩ nội khoa để khai thác tiền căn bệnh sử, đánh giá tổng thể tình trạng sức khỏe. Tuy vậy, nhiều người chỉ tập trung vào tim mạch hay gan thận mà bỏ qua mắt, răng hàm mặt và tai mũi họng.

Tiếp theo là các cận lâm sàng và xét nghiệm cơ bản như X-quang phổi, siêu âm bụng và điện tim (ECG). Song song đó, xét nghiệm máu giúp đánh giá chức năng gan, chức năng thận và bộ mỡ máu, vốn là nền tảng để nhận diện nguy cơ tim mạch và chuyển hóa.

Ở nhóm bệnh lý tim mạch, nam giới sau 40 tuổi cần được tầm soát thông qua mỡ máu và điện tim, đồng thời bác sĩ sẽ đánh giá sâu hơn nguy cơ tăng huyết áp, đái tháo đường và nguy cơ tim mạch trong 10 năm, từ đó phân tầng nguy cơ để theo dõi phù hợp.

Về rối loạn chuyển hóa, cần kiểm tra đường huyết và chỉ số HbA1c để phát hiện sớm tiền đái tháo đường hoặc đái tháo đường. Do nam giới thường có thói quen uống bia rượu và ăn nhiều đạm, việc kiểm tra acid uric sẽ giúp tầm soát bệnh gout. Ngoài xét nghiệm creatinine, nên thực hiện thêm vi đạm niệu (tỷ lệ albumin/creatinine trong nước tiểu) để phát hiện tổn thương thận sớm, ngay cả khi chức năng thận chưa suy rõ.

Một nhóm quan trọng khác là tầm soát bệnh gan và bệnh truyền nhiễm. Nam giới nên kiểm tra viêm gan B và viêm gan C, vì đây là những nguyên nhân hàng đầu gây ung thư gan tại Việt Nam. Với những người có triệu chứng đau dạ dày hoặc nguy cơ cao, cần kiểm tra vi khuẩn HP (Helicobacter pylori).

Về ung thư, người hút thuốc lá nhiều năm nên thực hiện CT phổi liều thấp.

Nội soi dạ dày thường được khuyến cáo từ sau 40 tuổi ở các nước châu Á; nội soi đại tràng nên cân nhắc từ tuổi 40 nếu có yếu tố gia đình, hoặc từ 45 tuổi với cộng đồng chung.

Ngoài ra, tiền liệt tuyến cũng cần được kiểm tra khi có triệu chứng bất thường hoặc tiền sử gia đình mắc bệnh.

Tóm lại, danh mục khám ở nam giới sau 40 tuổi tập trung vào những nhóm bệnh phổ biến có thể làm giảm tuổi thọ và chất lượng sống nếu phát hiện muộn.

4. Phụ nữ từ 40 tuổi cần chủ động theo dõi sức khỏe toàn diện

Còn đối với nữ giới, đặc biệt là ở giai tiền mãn kinh, có những vấn đề sức khỏe nào thường gặp? Nên tầm soát ra sao?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Đối với nữ giới, cột mốc 40 tuổi là giai đoạn rất quan trọng, khi nhiều chị em bắt đầu bước vào ngưỡng cửa trung niên và tiền mãn kinh.

Giống như nam giới, phụ nữ vẫn cần khám tổng quát và đánh giá đa chuyên khoa. Trên nền đó, bác sĩ sẽ tập trung vào nhóm yếu tố nguy cơ tim mạch và rối loạn chuyển hóa, bao gồm tăng huyết áp, rối loạn mỡ máu, đái tháo đường và nguy cơ bệnh thận mạn tính.

Về tầm soát ung thư, ngoài các ung thư liên quan đến yếu tố nguy cơ cá nhân như ung thư gan (ở người nhiễm viêm gan B, viêm gan C hoặc uống rượu kéo dài) hay ung thư phổi (ở người hút thuốc lá lâu năm, dù tỷ lệ ở nữ không cao), thì 2 nhóm ung thư quan trọng và bắt buộc phải quan tâm ở nữ giới là ung thư vú và ung thư cổ tử cung.

Phụ nữ nên tầm soát ung thư vú bằng chụp nhũ ảnh định kỳ, mỗi năm hoặc mỗi 2 năm, và tầm soát ung thư cổ tử cung bằng xét nghiệm HPV hoặc Pap smear với chu kỳ 3 - 5 năm/lần.

Bước sang giai đoạn trung niên, có hai vấn đề sức khỏe lớn mà nữ giới cần đặc biệt lưu ý.

Thứ nhất là nguy cơ loãng xương. Thực tế cho thấy nữ giới có nguy cơ loãng xương cao hơn nam giới rất nhiều, đặc biệt khi bước vào giai đoạn suy giảm estrogen. Dù độ tuổi khuyến cáo tầm soát loãng xương đại trà thường là từ 60 tuổi trở lên, nhưng ngay từ tuổi 40, một số nhóm nguy cơ cao đã cần được đánh giá sớm. Đó là những phụ nữ suy dinh dưỡng kéo dài, thiếu vi chất, có bệnh lý rối loạn chuyển hóa xương - khoáng, sử dụng thuốc ảnh hưởng đến xương (như thuốc kháng viêm kéo dài) hoặc có tiền căn gãy xương trước đó. Trong những trường hợp này, bác sĩ có thể cân nhắc đo mật độ xương bằng DEXA để đánh giá nguy cơ gãy xương sớm.

Thứ hai là các bệnh lý tuyến giáp. Đây là điểm cần nhấn mạnh rằng không phải là tầm soát bắt buộc cho toàn bộ phụ nữ trên 40 tuổi. Tuy nhiên, tại Việt Nam, tỷ lệ rối loạn và bệnh lý tuyến giáp ở nữ cao hơn nam giới nhiều lần. Vì vậy, với những phụ nữ trên 40 tuổi, bác sĩ có thể cân nhắc tư vấn thêm siêu âm tuyến giáp hoặc xét nghiệm hormon giáp cơ bản, nhằm phát hiện sớm những bất thường nếu có. Việc này mang tính bổ sung theo nguy cơ cá nhân, không phải xét nghiệm bắt buộc.

5. Khám răng - mắt - tai mũi họng cũng quan trọng không kém

Nhiều người thường xem nhẹ việc khám răng - hàm - mặt hay mắt. Vậy tầm quan trọng của các danh mục khám này trong tổng thể sức khỏe trung niên là gì?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Đây là một câu hỏi rất “chạm” và thực sự giúp nhiều người nhìn lại cách mình đang chăm sóc sức khỏe.

Trước hết, cần nói rõ rằng chúng tôi luôn nhắc nhở bệnh nhân các bệnh lý có nguy cơ gây tử vong cao, như tim mạch, đột quỵ, bệnh mạn tính và ung thư. Những danh mục này là bắt buộc phải được nhắc đến đầu tiên trong mọi chương trình tầm soát trung niên.

Tuy nhiên, có một khía cạnh rất quan trọng nhưng thường bị bỏ sót, đó là các bệnh lý về răng hàm mặt, mắt và tai mũi họng. Đây là những bệnh ít khi gây tử vong trực tiếp, nhưng lại gây suy giảm nghiêm trọng chất lượng sống và thậm chí ảnh hưởng đến tuổi thọ về lâu dài.

Lấy ví dụ về răng miệng. Nhiều nghiên cứu trong những năm gần đây cho thấy, người mắc bệnh nha chu hoặc nhiễm trùng răng miệng mạn tính có nguy cơ nhồi máu cơ tim và đột quỵ cao hơn người bình thường. Điều này cho thấy răng miệng không chỉ là câu chuyện ăn nhai hay thẩm mỹ, mà còn liên quan trực tiếp đến hệ tim mạch.

Quan trọng hơn, mất răng có liên quan đến giảm tuổi thọ. Nhiều nghiên cứu cho thấy, mất càng nhiều răng thì tuổi thọ trung bình càng giảm, những người còn từ 20 răng tự nhiên trở lên có thể sống lâu hơn nhóm mất nhiều răng từ 7 - 10 năm. Tại Nhật Bản đã hình thành phong trào rất nổi tiếng mang tên “80 - 20”, với mục tiêu giữ được ít nhất 20 răng tự nhiên đến năm 80 tuổi, nhằm duy trì chất lượng sống và kéo dài tuổi thọ.

Đối với mắt, nhiều người chủ quan vì hiện tại vẫn nhìn rõ, sinh hoạt bình thường. Nhưng từ sau 40 tuổi, các bệnh lý về mắt bắt đầu xuất hiện rõ rệt hơn, như lão thị, cận thị tiến triển, và đặc biệt là glaucoma, một bệnh có thể gây mất thị lực vĩnh viễn nếu phát hiện muộn. 

Ngoài ra, các biến chứng mạch máu võng mạc liên quan đến tăng huyết áp hoặc đái tháo đường cũng có thể âm thầm tiến triển mà người bệnh không hề hay biết nếu không được khám định kỳ.

Với tai mũi họng, đây là nhóm bệnh thường bị xem nhẹ nhưng lại rất phổ biến tại Việt Nam do đặc điểm khí hậu, ô nhiễm không khí và thời tiết. Các bệnh như viêm mũi, viêm xoang mạn tính tuy không nguy hiểm đến tính mạng, nhưng ảnh hưởng lớn đến giấc ngủ, khả năng làm việc và chất lượng sống hằng ngày.

Ngoài ra, giảm thính lực hoặc điếc mạn tính nếu không được phát hiện và can thiệp sớm có thể để lại hậu quả lâu dài, đặc biệt ở tuổi trung niên và cao tuổi.

Một người ăn không ngon, nhìn không rõ, nghe không rõ thì dù không bệnh nặng, chất lượng sống đã suy giảm nghiêm trọng.

6. Có yếu tố nguy cơ gia đình: Không chờ đến “tuổi chuẩn” 

Đối với nhóm người đã có yếu tố nguy cơ cao, như tiền sử gia đình có người mắc ung thư, tim mạch, đái tháo đường... thì việc tầm soát nên bắt đầu từ khi nào và có gì khác biệt so với người bình thường?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Để trả lời câu hỏi này, điều quan trọng nhất là phải hiểu vấn đề rằng, không phải ai cũng được tầm soát theo cùng một mốc tuổi và cùng một chiến lược.

Lấy ví dụ về ung thư vú. Ung thư vú có thể xuất hiện do yếu tố ngẫu nhiên, nhưng cũng có những trường hợp liên quan đến các đột biến gen đặc thù. Khi trong gia đình có mẹ, chị em ruột từng mắc ung thư vú, người còn lại sẽ được xếp vào nhóm nguy cơ cao.

Với nhóm này, bác sĩ có thể khuyến nghị xét nghiệm gen để xác định có mang đột biến hay không. Nếu đã xác định mang gen đột biến, nguy cơ phát triển ung thư cao hơn rất nhiều so với người bình thường, và từ đó sẽ có chiến lược tầm soát sớm hơn, chặt chẽ hơn, tùy từng loại gen và từng đối tượng.

Nguyên tắc này cũng áp dụng rất rõ với ung thư đại tràng hoặc dạ dày. Các ung thư này thường không xuất hiện đột ngột, mà tiến triển âm thầm qua giai đoạn polyp trong khoảng 5 - 10 năm trước khi trở thành ung thư thực sự. Vì vậy, khi trong gia đình có cha, mẹ hoặc anh chị em ruột từng mắc ung thư đại tràng, cách tiếp cận sẽ khác.

Nguyên tắc được sử dụng là lấy tuổi phát hiện ung thư của người thân trực hệ trừ ngược lại khoảng 10 năm để bắt đầu tầm soát. Ví dụ, nếu người thân phát hiện ung thư đại tràng ở tuổi 60, thì người còn lại nên bắt đầu tầm soát từ khoảng 50 tuổi. Trong khi đó, tuổi tầm soát chung của cộng đồng là 45 tuổi, nên nếu mốc 45 đến sớm hơn thì vẫn phải tuân theo mốc cộng đồng.

Đặc biệt, nếu người thân mắc ung thư đại tràng ở tuổi rất trẻ, ví dụ 40 tuổi, thì người còn lại cần quan tâm và tầm soát từ khoảng 30 tuổi, nhằm loại trừ các hội chứng ung thư mang tính gia đình như hội chứng Lynch hay các dạng ung thư di truyền khác.

Không chỉ ung thư, nguyên tắc phân tầng nguy cơ này còn áp dụng cho bệnh tim mạch, đái tháo đường, tăng huyết áp, rối loạn mỡ máu, đặc biệt là các trường hợp đột tử do tim, nhồi máu cơ tim sớm trong gia đình. Những bệnh lý mang tính gia đình này không phổ biến, nhưng khi đã hiện diện thì nguy cơ xuất hiện sớm và diễn tiến nặng hơn so với dân số chung.

7. Không triệu chứng không có nghĩa là không có bệnh 

Có một tâm lý phổ biến là: “Ngại khám vì sợ phát hiện bệnh”. Tại Bernard Healthcare, BS có từng gặp những bệnh nhân mới ngoài 40 tuổi đã bất ngờ với kết quả khám của mình, bởi vì trước đó tự tin rằng sức khỏe của mình rất ổn? Nếu đi khám sớm hơn, liệu tiên lượng có thể khác không?

BS Bùi Lê Nhật Tiên trả lời:

Thực tế, không chỉ riêng tôi mà hầu như tất cả các bác sĩ đều gặp rất nhiều trường hợp như vậy. Khi bệnh nhân đi khám và phát hiện ra bệnh, tôi thường nói vui với họ rằng “không biết nên vui hay nên mừng”. Bởi vì, phát hiện được bệnh để kiểm soát sớm thực ra là một tin mừng, chứ không phải điều tiêu cực.

Tôi nhớ rất rõ một trường hợp bệnh nhân mới 40, 45 tuổi, sinh hoạt khá khoa học, không có bất kỳ triệu chứng đau dạ dày hay khó chịu nào. Bệnh nhân đi nội soi đơn giản chỉ vì người trong gia đình khuyên “đi kiểm tra cho yên tâm”. Kết quả cho thấy viêm teo niêm mạc dạ dày mạn tính và nhiễm vi khuẩn HP.

Bệnh nhân rất bất ngờ vì hoàn toàn không có dấu hiệu cảnh báo. Nhưng về mặt y khoa, viêm teo niêm mạc dạ dày là một tổn thương tiền ung thư. May mắn là ở trường hợp này, mức độ còn nhẹ và được phát hiện sớm. Khi đó, điều quan trọng nhất là bác sĩ phải dành thời gian giải thích cho bệnh nhân hiểu rằng không có triệu chứng không đồng nghĩa với không có bệnh. Nhiều tổn thương nguy hiểm diễn tiến âm thầm, và nếu chờ đến khi có biểu hiện rõ ràng thì thường đã muộn.

Một ví dụ rất điển hình là nhiễm vi khuẩn HP dạ dày. Ở Việt Nam, 60 - 70% dân số có mang HP, nhưng không phải ai cũng đau bụng hay khó chịu. Phần lớn chỉ đi nội soi khi đã có triệu chứng hoặc thuộc nhóm nguy cơ cao. Vì vậy, việc một người sống lành mạnh, cảm thấy khỏe nhưng khi đi khám lại phát hiện bệnh không hề hiếm.

Điều này liên quan đến bản chất của bệnh tật, thường được chia thành ba nhóm chính: di truyền, lối sống và môi trường. Con người chỉ kiểm soát được một phần lối sống; gen thì không thể lựa chọn, môi trường như không khí, ô nhiễm cũng rất khó kiểm soát hoàn toàn. Dù sống lành mạnh, chúng ta cũng chỉ kiểm soát được 30 - 50% hay 70% nguy cơ, nhưng như vậy đã là giảm được rất nhiều rủi ro.

Tôi thường nói với bệnh nhân rằng: đi khám có thể phát hiện bệnh, nhưng lợi ích của việc phát hiện sớm luôn lớn hơn rất nhiều so với việc bỏ sót bệnh. Giống như việc đi xe ra đường có nguy cơ tai nạn, nhưng vì lợi ích lớn hơn nên chúng ta vẫn chấp nhận rủi ro đó.

Trong y học dự phòng, có một nguyên tắc rất rõ ràng: chi 1 đồng cho dự phòng có thể tiết kiệm 10 đồng cho điều trị và 100 đồng cho cấp cứu. Riêng với ung thư, sự khác biệt còn rõ rệt hơn. Ung thư đại tràng nếu phát hiện sớm, tỷ lệ điều trị thành công lên tới 90 - 95%, trong khi nếu phát hiện muộn, di căn xa thì tỷ lệ sống còn chỉ khoảng 10 - 15%.

Ngay từ khi còn học y, tôi được GS Nguyễn Chấn Hùng dạy một câu vẫn đúng đến tận hôm nay: “Ung thư biết sớm trị lành, nếu mà để muộn dễ thành nan y”.