1. Tuyến yên là gì?

Tuyến yên (tuyến não thùy) là tuyến nội tiết có khối lượng khoảng 0,5 g, kích thước như hạt đậu. Đường kính của tuyến yên ước tính khoảng 1,25 cm. Tuyến yên có nhiệm vụ chỉ đạo hầu hết các tuyến nội tiết khác hoạt động. Đôi khi tuyến yên còn được gọi là tuyến chủ.

Trong cơ thể, các tuyến nội tiết là cơ quan có khả năng tạo ra một hoặc nhiều chất, ví dụ như nước mắt, mồ hôi, dịch tiêu hóa, nội tiết tố (hormone)… Các tuyến nội tiết sẽ trực tiếp giải phóng hormone đi vào máu. Nội tiết tố là các chất hóa học có thể phối hợp với những chức năng khác nhau của cơ thể bằng cách mang tín hiệu đến từng cơ quan, da, mô,… thông qua đường máu. Các tín hiệu sẽ cho cơ thể biết phải làm gì và lúc nào nên làm.

2. Vị trí tuyến yên nằm ở đâu?

Tuyến yên nằm ở khu vực rỗng của xương bướm (sella turcica), tại đáy não, phía sau sống mũi. Cụ thể, vị trí tuyến yên nằm tại sàn não thất ba, bên trong hố yên của thân xương bướm.

Tuyến yên nằm bên dưới nơi giao thoa thị giác. Đây là điểm mà sợi thần kinh thị giác bắt chéo nhau. Đồng thời, tuyến này cũng nằm giữa các động mạch cảnh trong. Vị trí tuyến yên rất gần với vùng hạ đồi, dính liền dưới não, được một cấu trúc xương che chở. 

3. Cấu tạo của tuyến yên gồm những gì?

Tuyến yên được chia thành 3 thùy, cụ thể như sau:

a. Thùy trước tuyến yên (tuyến yên bạch)

Thùy trước tuyến yên (tuyến yên bạch) gồm có 3 phần: phần phễu, trung gian và phần xa (phần hầu). Tính chất của thùy trước là một tuyến nội tiết thật sự, bao gồm 2 loại tế bào là ưa acid và ưa kiềm. Tế bào ưa acid sẽ tiết ra prolactin và hormone GH. Tế bào ưa kiềm sẽ tiết ra lipoprotein, LH, FSH, TSH, ACTH,…

Những loại hormone này sẽ tham gia vào nhiều hoạt động có vai trò quan trọng trong cơ thể, điển hình là quyết định sự phát triển của tuyến sinh dục (FSH, LH) và khả năng tăng trưởng của cơ thể (GH). Bên cạnh đó, các hormone kể trên còn giúp điều hòa hầu hết những tuyến nội tiết khác.

Xem thêm: Địa chỉ khám chữa bệnh suy tuyến yên uy tín tại TPHCM

b. Thùy sau tuyến yên

Thùy sau của tuyến yên có những tế bào giống các tế bào mô thần kinh đệm và không thể bài tiết hormone. Nơi đây sẽ chứa những loại hormone do vùng dưới đồi tiết ra là oxytocin và vasopressin. Trong đó, vasopressin (ADH) là loại hormone có khả năng làm gia tăng sự hấp thu nước tại ống góp và ống lượn xa. Trường hợp thiếu hormone ADH, nước sẽ không được tái hấp thu ở thận dẫn đến bệnh đái tháo nhạt.

Đối với oxytocin, đây là loại hormone có khả năng làm gia tăng sự co bóp cơ tử cung. Nồng độ oxytocin trong máu của mẹ bầu thường tăng cao. Đến khi lâm bồn, oxytocin sẽ có tác dụng làm cơ tử cung co bóp mạnh và đẩy thai nhi ra bên ngoài.

c. Thùy giữa tuyến yên

Thùy giữa tuyến yên thông thường chỉ phát triển ở trẻ nhỏ. Bên cạnh đó, cơ quan này thường tiến triển mạnh mẽ ở động vật cấp thấp. MSH do thùy giữa tuyến yên tiết ra có thể phân bố sắc tố cho làn da. Tuyến yên sẽ được cung cấp máu từ động mạch tuyến yên trên và dưới. Cả hai động mạch kể trên đều xuất phát từ động mạch cảnh trong.

4. Tuyến yên tạo ra những hormone nào?

Thùy trước của tuyến yên sẽ sản xuất và giải phóng một số loại hormone dưới đây:

- Hormone vỏ thượng thận (corticotropin hoặc ACTH): ACTH giữ một vai trò nhất định trong lúc cơ thể phản ứng với sự căng thẳng. Tuyến thượng thận sẽ được ACTH kích thích để sản xuất ra cortisol (hormone căng thẳng), giúp duy trì huyết áp, giảm viêm, điều chỉnh quá trình trao đổi chất và lượng đường huyết,… 

- Hormone kích thích nang trứng (FSH): FSH sẽ kích thích tinh hoàn sinh tinh trùng ở nam giới. Với nữ giới, FSH có khả năng kích thích buồng trứng phát triển và sản xuất ra estrogen. 

- Hormone tăng trưởng (GH): GH sẽ kích thích sự tăng trưởng ở trẻ em, thúc đẩy chiều cao phát triển. Với người trưởng thành, GH sẽ giúp xương và cơ duy trì sự khỏe mạnh và tác động đến quá trình phân bổ chất béo. Ngoài ra, loại hormone này cũng tham gia vào việc trao đổi chất của cơ thể (biến thức ăn đã tiêu thụ thành năng lượng). 

- Hormone tạo hoàng thể (LH): Ở nữ giới, LH sẽ kích thích sự rụng trứng. Với nam giới, loại hormone này sẽ kích thích sản sinh testosterone. LH cũng có vai trò trong việc kiểm soát chức năng của tinh hoàn và buồng trứng.

- Prolactin (PRL): Sau khi phụ nữ sinh con, prolactin sẽ kích thích sản xuất sữa. Loại hormone này cũng ảnh hưởng đến chức năng tình dục và khả năng sinh sản của người lớn.

- Hormone kích thích tuyến giáp (TSH): TSH kích thích tuyến giáp sản sinh ra hormone T3 (triiodothyronine), T4 (thyroxin), giúp quản lý, kiểm soát mức năng lượng, quá trình trao đổi chất và hệ thần kinh.

- Thùy trước tuyến yên cũng có thể tạo ra một số loại hormone khác như erythropoietin, lipotropin, enkephalin, endorphin,… 

Thùy sau tuyến yên là nơi tập trung khoảng 50.000 đầu mối thần kinh liên lạc khắp cơ thể có khả năng lưu trữ, giải phóng một số loại hormone, tuy nhiên vùng dưới đồi sẽ sản xuất 2 hormone là:

- Hormone chống bài niệu (vasopressin hoặc ADH): Loại hormone này có vai trò điều chỉnh nồng độ natri và cân bằng nước bên trong cơ thể bạn. 

- Hormone oxytocin: Oxytocin được vùng dưới đồi tạo ra và tuyến yên sẽ giúp lưu trữ cũng như giải phóng loại hormone này. Ở nữ giới khi sinh nở, oxytocin sẽ gửi tín hiệu đến tử cung để tạo ra sự co bóp, hỗ trợ cho quá trình chuyển dạ. Đồng thời, oxytocin cũng hữu ích cho việc tiết sữa sau sinh. Đối với nam giới, oxytocin sẽ giúp tinh trùng di chuyển.

5. Tuyến yên có chức năng gì?

Tuyến yên có nhiệm vụ chính là sản xuất, giải phóng những loại hormone giúp cơ thể thực hiện một số chức năng quan trọng như sự phát triển, trao đổi chất, sinh sản, phản ứng với chấn thương hoặc căng thẳng, cân bằng natri (muối) và nước, chuyển dạ, sinh con,… 

Chức năng tuyến yên trước là sản sinh những loại hormone có khả năng điều hòa các hoạt động trong cơ thể trên phạm vi rất rộng, từ sự tăng trưởng cho đến sinh sản. Vùng dưới đồi sẽ kiểm soát quá trình sản xuất hormone ở thùy trước tuyến yên. Tại đây có ít nhất 7 loại hormone khác nhau sẽ được tiết ra. Mặt khác, chỉ 2 loại hormone được sản sinh ở thùy sau tuyến yên. Sau đó, các hormone tuyến yên có thể kích thích tuyến nội tiết đích để sản xuất hormone riêng nhằm thúc đẩy tốc độ chuyển hóa. 

Các chất mà tuyến yên tiết ra sẽ đi khắp nơi trong cơ thể thông qua đường máu. Vốn là một bộ phận của hệ thống nội tiết, tác dụng của tuyến yên thể hiện qua việc điều khiển nhiều chức năng. Trên thực tế, tuyến yên góp phần quan trọng nhất trong việc tạo sữa, điều tiết sự tăng trưởng và kiểm soát quá trình hoạt động của tất cả những tuyến nội tiết khác. 

Tuyến yên còn điều khiển cả chức năng tình dục. Bộ phận này cũng góp phần điều hòa sự trao đổi chất (cách cơ thể chuyển đổi và quản lý nguồn năng lượng từ thức ăn). Ngoài ra, tuyến yên còn tác động đến hoạt động của một số bắp cơ, thận cùng nhiều cơ quan khác. 

6. Các bệnh lý liên quan tuyến yên thường gặp

Tại tuyến yên có thể xuất hiện một số bệnh lý nguy hiểm, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, thậm chí đe dọa tính mạng. Dưới đây là các bệnh về tuyến yên thường gặp mà mọi người cần lưu ý, cảnh giác:

a. U tuyến yên

U tuyến yên thường là khối u dạng lành tính (không phải ung thư) xuất hiện ở tuyến yên. Ước tính u tuyến yên chiếm khoảng 10 - 15% trên tổng số khối u có thể phát triển bên trong hộp sọ. Loại u này thường phát triển với tốc độ chậm. Tuy nhiên, nếu khối u có kích thước lớn sẽ khiến các cấu trúc lân cận bị ảnh hưởng, dẫn đến một số triệu chứng. Cụ thể như dây thần kinh thị giác sẽ bị chèn ép, gây ra chứng rối loạn thị lực (còn gọi là mất thị lực ngoại vi). Tình trạng chảy máu trong cũng có thể xuất hiện ở khối u tuyến yên lớn nhưng ít gặp hơn. 

Một vài u tuyến yên có thể giải phóng hormone tuyến yên dư thừa, còn được gọi là u tuyến chức năng (tiết). Bên cạnh đó cũng có các u tuyến yên không hoạt động. Loại u này sẽ không giải phóng hormone. 

Có một vài loại u tuyến yên hoạt động khác nhau, phụ thuộc vào loại hormone mà chúng tiết ra. Prolactinoma là u tuyến hoạt động phổ biến nhất, có thể giải phóng prolactin dư thừa. Bác sĩ thường chữa trị prolactinoma bằng thuốc. Những khối u tuyến yên giải phóng hormone hoặc phát triển quá lớn cần được can thiệp, điều trị. Phương pháp điều trị phổ biến là thực hiện phẫu thuật. 

Xem thêm: Bệnh suy tuyến thượng thận và những điều cần biết

b. Suy tuyến yên

Suy tuyến yên là tình trạng tuyến yên bị suy giảm chức năng, dẫn đến bị thiếu một, nhiều hay tất cả những loại hormone do tuyến nội tiết này sản sinh ra. Đa phần những trường hợp suy tuyến yên đều có liên quan đến hiện tượng thiếu hụt một hay nhiều loại hormone.

Người bệnh thường bị suy tuyến yên sau khi làm phẫu thuật tuyến yên hay bức xạ não. Một vài tổn thương ở tuyến yên hoặc vùng dưới đồi cũng có thể gây ra bệnh suy tuyến yên. Những vấn đề sức khỏe có thể xảy ra do thiếu hụt hormone tuyến yên điển hình gồm có:

- Thiếu hormone tăng trưởng: Nếu hormone tăng trưởng không được tuyến yên giải phóng đủ thì sẽ gây ra tình trạng thiếu hụt. Vấn đề này nếu gặp ở trẻ em sẽ gây ra chứng chậm lớn, dậy thì trễ. Trong khi đó, người lớn sẽ gặp phải những vấn đề về sự trao đổi chất.

- Suy sinh dục trung ương: Bạn sẽ đối mặt với chứng suy sinh dục trung ương khi tuyến yên giải phóng không đủ lượng hormone kích thích nang trứng (FSH) và hormone tạo hoàng thể (LH). Tình trạng này sẽ dẫn đến những vấn đề về khả năng sinh sản, chức năng tình dục. 

- Suy thượng thận trung ương: Vấn đề này sẽ xuất hiện khi tuyến yên không giải phóng đủ ACTH. Đồng thời khiến cơ thể không giải phóng được cortisol. 

- Suy giáp trung ương: Khi tuyến yên giải phóng không đủ hormone kích thích tuyến giáp (TSH) sẽ gây ra chứng suy giáp trung ương. Điều này khiến cơ thể bị thiếu hụt hormone tuyến giáp,… 

Điều trị đối với bệnh suy tuyến yên cần được dựa trên nguyên nhân gây ra bệnh. Để xác định chính xác nguyên nhân bác sĩ cần biết về: tiền sử bệnh, khám lâm sàng và xét nghiệm. Thực hiện xét nghiệm nước tiểu và máu sẽ biết được lượng hormone được sản xuất ra. Từ đó sẽ xác định và chuẩn đoán được bệnh.

Bệnh lý này thường được điều trị nguyên nhân kết hợp với liệu pháp thay thế hormone. Điều này giúp bù lượng hormone đang thiếu hụt trong cơ thể. Trong một số trường hợp vẫn không thể khắc phục được chức năng của tuyến yên. Khi này người bệnh bắt buộc phải duy trì thuốc cả đời.

Hormone thay thế có thể bao gồm:

- Corticosteroid: thường sử dụng là hydrocortisone hoặc prednisone, thay thế các hormon tuyến thượng thận bị thiếu hụt do giảm adrenocorticotropic (ACTH).

- Levothyroxine (Levothyrox, berthyrox…): Thuốc này thay thế cho sự thiếu hụt hormone tuyến giáp gây ra bởi giảm sản xuất TSH từ tuyến yên.

- Hormone sinh dục bao gồm testosterone ở nam giới và estrogen hoặc kết hợp estrogen và progesterone ở phụ nữ. Testosterone được dùng qua da với miếng dán hoặc gel hoặc tiêm. Thay thế hormone nữ có thể được dùng dạng viên hoặc miếng dán.

- Desmopressin (DDAVP): Hormone này thay thế ADH làm tăng tái hấp thu nước và cô đặc nước tiểu. Desmopressin được dùng dạng thuốc xịt mũi hoặc thuốc viên uống hoặc tiêm.

- Hormone tăng trưởng (còn được gọi là somatropin): Hormone tăng trưởng được dùng qua đường tiêm dưới da. Thúc đẩy tăng trưởng chiều cao ở trẻ em. Người lớn thiếu hụt hormone tăng trưởng cũng có thể hưởng lợi từ thay thế hormone tăng trưởng, nhưng sẽ không tăng trưởng chiều cao.

- Nếu vô sinh, chế phẩm có chứa LH và FSH (còn được gọi là gonadotropins) có thể được tiêm để kích thích rụng trứng ở phụ nữ và sản xuất tinh trùng ở nam giới.

c. Đột quỵ tuyến yên

Đột quỵ tuyến yên có nhiều yếu tố nguy cơ và nguyên nhân, điển hình là khi người bệnh bị một số bệnh như chấn thương đầu, tăng huyết áp, từng làm đại phẫu tim hoặc đang được chữa trị bằng thuốc chống đông máu,…

Các triệu chứng thường là cấp tính, khởi phát đột ngột. Thế nhưng vẫn có một vài ca bệnh chỉ biểu hiện dấu hiệu bán cấp, diễn ra từ từ. Dưới đây là các triệu chứng đột quỵ tuyến yên điển hình:

- Đau đầu: Người bệnh thường gặp cơn đau đầu đột ngột, dữ dội diễn ra ở vị trí phía sau ổ mắt rồi lan ra những vùng xung quanh. 

- Giảm thị lực: Tình trạng này thường khiến thị trường ở hai bên thái dương bị mất. Ngoài ra, người bệnh còn đối mặt với chứng giãn đồng tử, nhìn đôi, sụp mí, nhìn mờ,…

- Một số triệu chứng khác: Những dấu hiệu đáng ngại khác gồm có suy thượng thận cấp, tụt huyết áp,…

d. Đái tháo nhạt

Hormone ADH suy giảm có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chức năng sinh lý tại thận. Người bệnh nên cẩn trọng, cảnh giác nếu thấy cơ thể gặp phải những triệu chứng dưới đây:

- Gặp vấn đề ở đường tiết niệu: Người bệnh có thể đi tiểu quá nhiều lần trong ngày. Các lần đi tiểu chỉ cách nhau khoảng 30 phút hoặc diễn ra với tần suất cao hơn. Lượng nước tiểu nhiều bất thường.

- Mất nước: Người bệnh dù cảm thấy rất khát và thường uống nước nhưng những dấu hiệu của tình trạng mất nước vẫn xuất hiện, ví dụ như chuột rút, đau đầu, chóng mặt, khô da, khô miệng,… Nếu các triệu chứng trên kéo dài sẽ làm giảm thể tích máu, khiến điện giải rối loạn,…

- Các dấu hiệu khác: Những triệu chứng khác gồm có giảm tập trung, thiếu ngủ (vì tiểu đêm nhiều lần),…

e. Bệnh to cực chi

Bệnh to cực chi xảy ra khi tuyến yên tiết hormone tăng trưởng quá nhiều. Điều này làm một vài bộ phận trên cơ thể bị to ra, ví dụ như bàn chân, bàn tay hoặc/và những cơ quan khác, đồng thời dẫn đến các vấn đề bất lợi trong việc trao đổi chất. 

f. Bệnh cushing

Khi tuyến yên tiết quá nhiều hormone vỏ thượng thận (ACTH), người bệnh có thể mắc bệnh cushing. Căn bệnh này khiến tuyến thượng thận sản sinh quá nhiều cortisol. Bên cạnh đó, người bệnh còn bị tăng cân nhanh tại một số khu vực nhất định trên cơ thể, gặp phải chứng tăng đường huyết, có khả năng phát triển thành tiểu đường loại 2. 

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi BS Trịnh Ngọc Bình - Phó ban AloBacsi Cộng đồng