Sử dụng Rễ Nhàu trong y học cổ truyền

Từ lâu nhân dân ta cũng như nhiều dân tộc khác trên thế giới như Campuchia, Philippin, Ấn Độ… đã biết sử dụng một số bộ phận cây Nhàu để làm thuốc.

Y học cổ truyền thường chỉ sử dụng bộ phận rễ từ cây Nhàu như một vị thuốc an thần hoặc thông kinh hoạt huyết. Ngoài ra, rễ Nhàu hoặc trái Nhàu không có tác dụng tiêu viêm, tiêu độc, bổ khí hoặc bổ huyết.

Từ lâu nhân dân ta cũng như nhiều dân tộc khác trên thế giới như Campuchia, Philippin, Ấn Độ… đã biết sử dụng một số bộ phận cây Nhàu để làm thuốc. Do hiệu quả của nó, dần dần các nhà khoa học cũng đã quan tâm nghiên cứu. Năm 1848 ông Anderson, một nhà khoa học người Pháp đã tách ra được từ rễ Nhàu chất Moridin có công thức tổng quát C28H30O15 và chất Moridon có công thức C15H10O5. Tiếp theo nhiều người khác như ông Perkin và Hummel năm 1894, ông Simonson năm 1920, ông Briggs năm 1948 cũng đã tiếp tục những công trình này.

Tại Việt Nam, Nhàu rừng là một trong số 300 vị thuốc Nam được Lương y Nguyễn An Cư (1877-1949) một thầy thuốc nổi tiếng của Nam Bộ trước Cách Mạng Tháng Tám khuyến khích sử dụng xen kẽ với thuốc Bắc để tiết kiệm cho người bệnh. Nhàu rừng và Rễ Nhàu cũng là hai trong số 208 vị thuốc Nam được Lương y Việt Cúc ghi lại trong "Nam dược tính yếu lược" (1965). Đặc biệt từ năm 1952 Bác sĩ Đặng Văn Hồ, nguyên là giám đốc Bệnh viện lao Ngô Quyền và các cộng sự của ông đã tiến hành hàng chục năm liền nghiên cứu tác dụng của rễ Nhàu trên các bệnh nhân. Công trình này sau đó đã được tổng kết và công bố vào năm 1973. Tiến sĩ Đỗ Tất Lợi, nhà nghiên cứu nổi tiếng về "Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam" cũng đã đề cập đến cây Nhàu và xếp vị thuốc này vào danh mục những vị thuốc về huyết áp. Hiện nay nhiều xí nghiệp dược trong nước cũng đã sản xuất thuốc viên và thuốc nước chiết xuất từ sản phẩm của cây Nhàu. Như vậy có thể nói cây Nhàu đã được nghiên cứu và sử dụng trong y học cổ truyền cũng như trong y học hiện đại từ lâu.

Sử dụng Rễ Nhàu trong y học cổ truyền

Mô tả

Cây Nhàu thuộc họ cây cà phê, có tên là Morinda Citrifolia L., thường mọc ở vùng nhiệt đới và ôn đới. ở nước ta, Nhàu mọc nhiều ở những vùng ẩm thấp dọc theo bờ sông, bờ suối, ao, hồ hoặc mương rạch ở khắp các tỉnh miền Nam và một số tỉnh miền Trung. Cây Nhàu có thể cao từ 6m đến 8m, lá mọc đối, hình bầu dục, đầu nhọn, dài từ 12cm đến 15cm rộng từ 6cm đến 8cm. Trái Nhàu hình tròn hoặc hình bầu dục, có từng múi nhỏ. Trái lúc còn non màu xanh lợt, da láng. Khi trái chín da chuyển sang màu đen, vị cay, nồng, khó ngửi. Vì mùi vị khó chịu nên Đông y thường chỉ sử dụng rễ Nhàu hoặc thân cây Nhàu thái mỏng để làm thuốc. Rễ Nhàu bào ra có màu vàng sậm như màu nghệ, cây Nhàu bào ra có màu vàng lợt hơn…

Tác dụng dược lý

Nhân dân ta nhiều nơi đã có truyền thống dùng rễ Nhàu đã được thái mỏng, phơi khô, sắc uống để trị đau lưng, phong thấp. Nhiều người cũng dùng trái Nhàu chín chấm muối ăn với cùng công dụng. Phụ nữ một số vùng còn ăn trái Nhàu chín để làm nhuận trường, họat huyết hoặc điều hòa kinh nguyệt.

Sau này khi phân tích dược tính của rễ Nhàu, giáo sư Caujolle, Giám đốc Trung Tâm khảo cứu Quốc gia Pháp về độc tính của các chất, giáo sư Youngken thuộc Trường Đại Học Dược khoa Massachusette, giáo sư Ikeda thuộc Trung Tâm Nghiên cứu vệ sinh quốc gia của Nhật Bản, đã thí nghiệm trên vật nuôi của phòng thí nghiệm và nhận thấy tinh chất rễ Nhàu có dược tính sau:

- Có tác dụng nhuận trường nhẹ và lợi tiểu nhẹ

- Làm êm dịu thần kinh

- Hạ huyết áp kéo dài

- Rât ít độc và không làm nghiện.

Sách "Gia y trị nghiệm" của Lương y Việt Cúc có ghi "rễ Nhàu vị đắng, ấm, thông huyết mạch, trừ phong tê nhức mỏi, hạ huyết áp."

Trên thực tế, qua kinh nghiệm sử dụng riêng của tác giả hoặc dùng độc vị hoặc phối hợp với một số vị thuốc khác, rễ Nhàu có hai tác dụng đáng lưu ý là dưỡng tâm an thần và thông kinh hoạt huyết.

Những người thường hay bị căng thẳng, tâm lý dễ bực bội, cáu gắt, khó ngủ, khi dùng rễ Nhàu có thể cảm thấy thần kinh được êm dịu, thư giãn, dễ ngủ.

Ngược lại một số bệnh nhân bình thường hay lo sợ vu vơ, buồn bực, than vãn thì nước sắc rễ Nhàu có thể làm cho họ cảm thấy tươi tỉnh, lạc quan hơn. Tác dụng tự điều chỉnh giữa hưng phấn và ức chế, giữa thần kinh giao cảm và đối giao cảm cũng đã được nhóm nghiên cứu của Bác sĩ Đặng Văn Hồ ghi nhận: "Dựa theo sự quan sát trực tiếp trên người bệnh, chúng tôi nhận thấy thuốc ấy (nước sắc rễ Nhàu) tạo nên một sự thoải mái rất đặc biệt, niềm vui, sự lạc quan, sự minh mẫn trong suy luận và cải thiện tánh tình người bệnh."

Tính chất điều hòa thần kinh còn thể hiện ở hiệu quả của việc điều hòa huyết áp. Thuốc sẽ làm hạ huyết áp ở những người huyết áp cao hoặc nâng lên ở những người huyết áp thấp. "Trong một số trường hợp sức khoẻ quá kém, vì áp huyết thường xuyên quá thấp, chúng tôi cũng cho bệnh nhân dùng thuốc rễ nhàu và một mình thuốc ấy đã gia tăng áp huyết của họ lên 2 hoặc 3 chỉ số".

Ngoài tác dụng ổn định áp huyết qua cơ chế thần kinh, tác dụng thông kinh hoạt huyết cũng ảnh hưởng rất lớn đến việc cải thiện tuần hoàn huyết nên rễ Nhàu vẫn đang là một vị thuốc Nam thông dụng, được dùng phối hợp với những vị thuốc khác để chữa trị các chứng cao huyết áp do bất kỳ nguyên nhân nào.

Y học ngày nay đã biết được rất rõ là khi thần kinh con người bị căng thẳng thì trương lực cơ bắp gia tăng, họat động nội tạng bị rối lọan, huyết áp tăng, lượng bạch cầu giảm… Trong điều kiện như vậy, tất cả các biện pháp hoặc các dược chất làm ổn định được thần kinh - trong đó có rễ Nhàu hoặc trái Nhàu - đều có khả năng giúp cải thiện tình hình.

Tuy nhiên đối với các bệnh có tổn thương thực thể hoặc các chứng viêm nhiễm, nhất thiết phải cần các vị thuốc hoặc các phương pháp đặc trị mà rễ Nhàu không thể thay thế được. Ngòai ra rễ Nhàu cũng không thể thay thế được các vị thuốc có tác dụng bổ khí hoặc bổ huyết, bổ Âm hoặc bổ Dương của y học cổ truyền.

Sau đây là một vài toa thuốc Nam có sử dụng rễ Nhàu:

Chữa nhức đầu kinh niên, đau nửa đầu

Rễ Nhàu 24g; Muồng trâu 12g; Cối xay 12g; Rau má 12g; Củ gấu (sao, tẩm đồng tiện) 8g

Đổ 500ml nước, sắc còn 250ml. Chia làm 2 lần uống trong một ngày, uống lúc thuốc còn nóng.

Chữa mất ngủ, suy nhược thần kinh, huyết áp cao

- Rễ Nhàu 24g; Thảo quyết minh (sao thơm) 12g; Rau má 8g; Thổ phục linh 8g; Vỏ bưởi 6g; Gừng sống 3 lát.

- Đổ 500ml nước, sắc còn 250ml. Chia làm 2 lần uống trong một ngày, uống lúc thuốc còn nóng.

Chữa đau lưng do thận suy, phong hàn thấp xâm nhiễm

- Rễ Nhàu 12g; Bù ngót 8g; Tầm gửi cây dâu 8g; Cối xay 08g; Dây gùi 8g; Rễ ngà voi 8g; Ngó bần 08g; Đậu săn 8g; Ngủ trảo 12g.

- Đổ 500ml nước, sắc còn 250ml. Chia làm 2 lần uống trong một ngày, uống lúc thuốc còn nóng.

Chữa nhức mỏi, tê bại do phong thấp

- Rễ Nhàu 40g; Nghệ xanh 20g; Nghệ vàng 20g; Trái Ô-môi 10g; Thiên niên kiện 20g; Võ quýt 20g; Quế chi 20g; Đỗ trọng 30g; Vòi voi 40g; Chùm gửi cây dâu 20g; Rượu nếp 02 lít; Đường cát trắng 500g.

- Ngâm tất cả thuốc vào 2 lít rượu nếp trong 7 ngày. Lọc kỹ, bỏ xác. Pha rượu đã lọc với 1 lít nước đường. Mỗi lần uống một ly nhỏ khoảng 30ml đến 40ml. Ngày uống 2 lần.

Lưu ý: Toa thuốc này ngoài rượu còn có một số thuốc có tính nhiệt khác như Quế chi, vỏ Quýt, Thiên niên kiện, nên những người thể tạng nhiệt, hay táo bón, áp huyết cao hoặc đang có các chứng viêm nhiễm không nên dùng.

Theo Cây thuốc quý