1. Omicron là dấu chấm hết của đại dịch COVID-19?

Từ khi Omicron xuất hiện, đã có nhiều ý kiến trái chiều, nhiều người tin rằng Omicron sẽ giúp kết thúc dịch COVID-19, nhưng hiện nay cũng có tin tức về các biến thể mới nguy hiểm hơn. Như vậy, đại dịch có sắp kết thúc như dự báo trước đây không ạ?

TS.BS Phạm Hùng Vân trả lời: Nói đúng ra thì các biến thể của SARS-COV-2 hoàn toàn không khác nhau về độc lực hay tính gây bệnh mà chỉ khác nhau về tốc độ lây lan. Biến thể nào lây lan nhanh thì sẽ thay thế các biến thể trước đó lây lan chậm hơn.

Biến thể Delta xuất phát từ Ấn Độ có tốc độ lây lan nhanh hơn các biến thể khác như Alpha, Beta và Gamma nên chỉ cần một thời gian ngắn sau khi xuất hiện, Delta đã thay thế hoàn toàn các biến thể khác. Rồi từ tháng 11 sau khi xuất hiện biến thể Omicron có tốc độ lây lan nhanh gấp 4 lần biến thể Delta thì đúng theo qui luật tiến hóa tự nhiên, Omicron hiện nay đã dần dần thay thế Delta.

Các ghi nhận đã cho thấy Omicron ít gây bệnh nặng, lý do không phải là ở chỗ Omicron có độc lực thấp hơn nhờ xâm nhập chủ yếu vào niêm mạc mũi hầu, mà chính là nhờ hiện nay gần như trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng đã có một tỷ lệ khá lớn dân số chích ngừa vắc xin.

Chính vắc xin đã giúp cơ thể con người có được miễn dịch đặc hiệu và nhờ có miễn dịch đặc hiệu mà cơ thể những người có nguy cơ cao như lớn tuổi, béo phì, tim mạch, tiểu đường, hô hấp mạn tính, thận mạn tính không phải huy động các đại thực bào gây ra cơn bão cytokine làm cho bệnh COVID-19 trở nặng và trầm trọng dễ dẫn đến tử vong.

Khi chế tạo vắc xin ngừa COVID-19, người ta hy vọng rằng nhờ có vắc xin mà người được chủng ngừa tránh được nguy cơ nhiễm bệnh và sẽ tạo được miễn dịch cộng đồng nếu trên 75% số người trong cộng đồng ấy được chích vắc xin, giúp bảo vệ không cho virus tiếp cận được 25% còn lại chưa hay không chích vắc xin.

Tuy nhiên hiện nay, khái niệm miễn dịch cộng đồng nhờ chích vắc xin ngừa COVID-19 là hoàn toàn phá sản vì câu trả lời đã rất rõ ràng: Vắc xin ngừa COVID-19 không giúp người được chích vắc xin khỏi bị nhiễm virus mà chỉ giúp giảm nguy cơ bệnh COVID-19 trở nặng một khi bị nhiễm SARS-COV-2.

Vậy thì người bị mắc COVID-19 có được miễn dịch giúp không bị mắc lại hay không? Qua các ghi nhận cho thấy những người nhiễm tự nhiên này ít có nguy cơ nhiễm COVID-19 lại, lý do chính là nhiễm tự nhiên làm cho cơ thể có được những kháng thể đặc hiệu SARS-COV-2 ở niêm mạc hô hấp, nhờ vậy mà ngăn cản không cho virus có thể tiếp cận để xâm nhập vào tế bào niêm mạc hô hấp gây tái nhiễm.

Trên cơ sở lý luận này mà nhiều người đã hy vọng rằng biến thể Omicron với tốc độ lây lan nhanh sẽ làm cho cộng đồng dù đã chích vắc xin vẫn có tỷ lệ cao bị nhiễm virus mà không có bệnh nặng, và như vậy sẽ giúp tạo được miễn dịch bảo vệ cho cộng đồng không bị tái nhiễm SARS-COV-2 nữa.

Có thể nói là chính vắc xin dù không tạo được được miễn dịch cộng đồng nhưng lại tạo điều kiện để có miễn dịch cộng đồng nhờ sự xuất hiện biến thể Omicron. Đây chính là cơ sở để nhiều người tin rằng Omicron sẽ giúp kết thúc dịch COVID-19.

Tuy nhiên cần lưu ý là độc lực của Omicron cũng không khác gì các biến thể khác, do vậy mà ở những đối tượng nguy cơ cao, COVID-19 vẫn có thể dẫn đến bệnh nặng, đặc biệt trên những nười chưa chích vắc xin hay không chịu chích vắc xin.

TS.BS Phạm Hùng Vân là người tiên phong trong việc tạo ra các giải pháp khắc phục các khó khăn của điều kiện thực tế để khôi phục và thành lập được các xét nghiệm vi sinh tại nhiều bệnh viện trong nước.

2. Vì sao test nhanh khó phát hiện chủng Omicron “tàng hình”?

Có ý kiến rằng biến thế BA.2 - virus được mệnh danh là chủng Omicron "tàng hình" - đã tồn tại trên địa bàn TPHCM. BS có đánh giá thế nào về thông tin này?

TS.BS Phạm Hùng Vân trả lời: Biến thể Omicron kể từ khi xuất hiện và lan tràn đến nay đã tự biến đổi thành 3 biến thể phụ, còn gọi là dưới biến thể. Đó là BA.1, Omicron nguyên thủy, có đến hơn 34 đột biến trên gen S. Biến thể này có tốc độ lây lan gấp 8 lần chủng SARS-COV-2 nguyên thủy và gấp 4 lần biến thể Delta.

Sau đó lại xuất hiện biến thể phụ BA.2, hơi khác biến thể BA.1 là không còn một đột biến mất đoạn trên gen S nhưng lại thêm một đột biến mất đoạn khác, ngoài ra cũng có thêm hay bớt một số đột biến điểm. Có lẽ chính sự thay đổi này mà biến thể phụ BA.2 có tốc độ lây lan nhanh hơn BA.1 gấp 1,8 lần, và dĩ nhiên theo qui luật tiến hóa tự nhiên thì biến thể phụ BA.2 hiện nay đang chiếm đa số. Ngoài ra, Omicron còn có thêm một biến thể phụ nữa là BA.3 cũng có một số đột biến trên gen S khác với BA.1 nhưng gần giống BA.2.

Tại TPHCM, theo thông báo từ Sở Y Tế, trên 67 mẫu được giải trình tự thì BA.2 chiếm ưu thế với gần 65%. Đúng là như vậy, trong một nghiên cứu mà chúng tôi đang thực hiện theo yêu cầu của Hội Y Học TPHCM với nội dung sử dụng công nghệ real-time PCR có kiểm tra lại bằng giải trình tự Sanger để phát hiện các biến chủng Omicron, kết quả cũng cho thấy BA.2 chiếm 79,8%, BA.1 chiếm 15,6%; ngoài ra cũng có 2,2% là BA.3 và 2,4% là biến thể Delta.

Tuy nhiên tôi cho là có lẽ chỉ một thời gian ngắn nữa thôi thì BA.2 sẽ thay thế dần BA.1 và các biến thể khác để chiếm đa số tuyệt đối. Về tên gọi, BA.2 còn được gọi là biến thể Omicron tàng hình là vì biến thể này trốn sự phát hiện của test nhanh kháng nguyên. Lý do chính là vì Omicron có nhiều đột biến trên gen S và gen N mà test nhanh thì chủ yếu là phát hiện kháng nguyên S hay N của virus nên test nhanh bị kém nhạy.

Thực tế cũng cho thấy rất nhiều trường hợp thử test nhanh âm tính trong những ngày đầu nhiễm bệnh, nhưng sau khi triệu chứng xuất hiện rõ thì test nhanh vẫn phát hiện được. Các kết quả real-time PCR mà chúng tôi sử dụng phát hiện virus trong quệt mũi hầu cho thấy tải lượng virus vẫn rất cao, chứng tỏ quan niệm cho là Omicron không nhân bản nhiều ở mũi hầu là không đúng. Trái lại, xét về cơ chế xâm nhập của Omicron thì các nhà khoa học đã chứng minh Omicron dễ nhân bản ở niêm mạc mũi hầu hơn là niêm mạc hô hấp dưới.

3. Triệu chứng nhiễm Omicron và Delta khác nhau thế nào?

Triệu chứng đa dạng của Omicron đến thời điểm này được ghi nhận thế nào, khác gì so với Delta ạ?

TS.BS Phạm Hùng Vân trả lời: Thật sự thì cũng khó có thể nói là Omicron gây bệnh nhẹ hơn Delta vì hai thời điểm mắc bệnh ở cộng đồng có khác nhau. Người mắc biến thể Delta trước đây là ở thời điểm chúng ta chưa có thuốc chủng ngừa, do vậy mà có một tỷ lệ cao những người có yếu tố nguy cơ bị diễn tiến nặng. Còn nhiễm Omicron ở giai đoạn hiện nay là đa số đã được chủng ngừa nên tỷ lệ người bị diễn tiến nặng rất thấp.

Nhìn chung, nhiễm Omicron hay Delta ở những người không có nguy cơ và đã được chích vắc xin thường có biểu hiện khá nhẹ nhàng, chủ yếu là ớn lạnh, mệt mỏi - sốt nhẹ, đau rát cổ họng và tồn tại trong vài ngày rồi khỏi. Triệu chứng mất mùi và mất vị giác thì ở người nhiễm Omicron thường không có so với người nhiễm Delta. Nói chung thì các triệu chứng không khác gì bị nhiễm siêu vi.

Tuy nhiên cũng lưu ý là: để phát hiện được những người có thể có nguy cơ trở nặng thì giải pháp cũng là bằng cách theo dõi dấu hiệu giảm SpO2. Nếu chỉ số vẫn trên 95% thì nên yêu cầu họ đi bộ trong thời gian 5 đến 10 phút để phát hiện được những người giảm SpO2 tiềm ẩn (lúc này SpO2 sẽ giảm dưới 95%) và điều trị kịp thời. Riêng thuốc kháng virus dạng uống hiện nay như Molnupiravir hay Favipiravir thì chỉ nên sử dụng trong 5 ngày đầu và nên chỉ định cho những người có dấu hiệu trở nặng như ho nhiều, mệt nhiều, không giảm sốt và SpO2 giảm dưới 95%.

4. Virus SARS-CoV-2 liên tục biến đổi, vắc xin liệu có còn hiệu quả?

Với việc SARS-CoV-2 biến đổi liên tục như vậy, việc chích ngừa có hiệu quả gì với biến thể Omicron, thưa BS?

TS.BS Phạm Hùng Vân trả lời: Chủng ngừa hoàn toàn có hiệu quả cho dù SARS-COV-2 biến đổi liên tục. Thuốc chủng ngừa dù được nghiên cứu chế tạo không theo kịp với sự biến đổi và xuất hiện các biến thể mới nhưng vẫn có hiệu quả, đặc biệt hiệu quả trong làm giảm nguy cơ người COVID-19 diễn tiến nặng phải nhập viện hay tử vong. Lý do là dù có bị biến đổi nhưng các kháng nguyên có liên quan đến kích thích miễn dịch bảo vệ vẫn không bị thay đổi quá nhiều để làm mất đi hiệu quả miễn dịch bảo vệ của cơ thể người được chích vắc xin.

Chính nhờ vậy mà vắc xin dù không thay đổi kịp thời nhưng vẫn hiệu quả bảo vệ người bị nhiễm Omicron chứ không phải là mất đi tác dụng. Tuy nhiên có lẽ cũng sẽ như vắc xin ngừa cúm, vắc xin ngừa COVID-19 cũng sẽ phải thay đổi hàng năm cho kịp thời để duy trì được miễn dịch bảo vệ ở cơ thể người chích vắc xin. Nếu không làm điều này thì có nguy cơ một ngày nào đó trong tương lai, vắc xin sẽ không còn hiệu quả nữa và nhân loại sẽ phải đối phó với một đại dịch COVID-19 mới.

Dòng phụ của biến chủng Omicron có tên BA.2, hay còn gọi là "Omicron tàng hình"

5. Nhiễm chủng Omicron như được tiêm thêm 1 mũi vắc xin COVID-19, đúng hay sai?

Có người quan niệm rằng, nhiễm chủng Omicron coi như được chích thêm 1 mũi, sẽ có công dụng củng cố lượng kháng thể, tạo miễn dịch cộng đồng bền vững, theo BS điều này có đúng?

TS.BS Phạm Hùng Vân trả lời: Trong thời gian qua, theo yêu cầu của Liên Chi Hội Hô Hấp TPHCM và Liên Chi Hội Vi Sinh Lâm Sàng TPHCM, chúng tôi có làm nghiên cứu tìm hiểu đáp ứng miễn dịch kháng thể trung hòa trên các người tiêm vắc xin và những người đã nhiễm COVID-19.

Kết quả thu nhận được cho thấy người nhiễm COVID-19 mà chưa tiêm vắc xin thì có đáp ứng kháng thể trung hòa gần giống như người tiêm vắc xin mũi 1, đạt từ 30% đến 50% khả năng trung hòa. Nhưng với những người đã tiêm vắc xin rồi bị nhiễm COVID hay những người nhiễm COVID rồi được tiêm vắc xin thì kháng thể trung hòa đạt lên rất cao, có thể đến trên 90%.

Do vậy chúng tôi cũng cho là nhiễm COVID giống như tiêm vắc xin mũi 1, rất cần phải tiêm vắc xin; còn đã tiêm vắc xin mũi một rồi mà bị nhiễm COVID thì cũng giống như được tiêm mũi 2; cả hai trường hợp đều làm tăng cao kháng thể trung hòa.

Dù kết quả nghiên cứu có cho thấy như vậy nhưng chúng tôi cũng cho là không nên cố ý nhiễm COVID tự nhiên để tạo được miễn dịch bền vững vì thật ra chúng ta cũng khó đoán chắc chắn mình có bị nguy cơ bệnh diễn tiến nặng hay không, đó là chưa kể khi mình nhiễm thì mình có thể trở thành nguồn lây và có thể trở thành mối nguy cho những người có nguy cơ cao chung quanh chúng ta như cha mẹ, ông bà, bạn bè.

Ngoài ra, miễn dịch cơ thể có được cũng không vĩnh viễn vì SARS-COV-2 cũng bị biến đổi theo thời gian. Người nhiễm COVID gây ra do biến thể này vẫn có thể tái nhiễm COVID-19 gây ra do biến thể khác. Cụ thể là những người trước đây nhiễm COVID do biến thể Delta hay Alpha thì hiện nay vẫn có thể tái nhiễm biến thể Omicron, hay nhiễm Omicron BA.1 vẫn có thể tái nhiểm Omicron BA.2 hay BA.3

6. Chủ động nhiễm Omicron, nên hay không?

Nhiều người có suy nghĩ, trước sau gì cũng bệnh, vậy bây giờ chủ động nhiễm Omicron để bệnh nhẹ thôi, BS có ý kiến thế nào về vấn đề này?

TS.BS Phạm Hùng Vân trả lời: Theo tôi với tốc độ lây lan của Omicro như hiện nay và chúng ta cũng không còn ưu tiên cho các giải pháp cách ly, phong tỏa (vì thật ra thực tế đã chứng minh là không hiệu quả để ngăn chận lây lan), cho mở của lại các trường học, các trung tâm vui chơi sinh hoạt, các chợ và siêu thị…thì gần như ai cũng có thể bị nhiễm Omicron.

Tuy nhiên, nhiễm Omicron hiện nay ít dẫn đến bệnh nặng và trầm trọng nhờ đa số đã có miễn dịch đặc hiệu. Nhận định là như thế nhưng với quan niệm là cứ chủ động để nhiễm Omicron thì theo tôi là không nên. Lý do đã được trình bày ở phần trên, đó là không có gì đảm bảo chắc chắn mình sẽ không bị nặng vì lý luận y khoa không bao giờ là tuyệt đối. Hơn nữa biến mình thành người nhiễm là biến mình thành mối nguy cho những người khác cũng không nên.

7. “Cựu” F0 nhiễm Delta và tái nhiễm với Omicron, điều trị có khác nhau?

Với những người đã bị dương tính với Delta trước đây, nay tái nhiễm với Omicron thì các triệu chứng và phương pháp điều trị có khác gì không ạ?

TS.BS Phạm Hùng Vân trả lời: Đã nhiễm Delta trước đây và nay tái nhiễm Omicron thì triệu chứng thường nhẹ hơn, có thể vẫn có sốt, đau họng, nhức mỏi, nhưng thường không kéo dài quá 2 ngày. Về điều trị thì không khác nhau vì nguyên tắc vẫn là chỉ cần uống thuốc hạ sốt nếu sốt cao hay đau nhức nhiều, chú ý bồi dưỡng cơ thể qua dinh dưỡng, uống thêm vitamin D. Chỉ cần uống thuốc kháng virus như molnupiravir hay favipiravir nếu có các dấu chứng cho thấy nguy cơ bệnh sẽ diễn tiến nặng, nhưng lưu ý là các thuốc nay chỉ hiệu quả trong 5 ngày đầu của bệnh. Thuốc kháng đông và corticoid cũng chỉ sử dụng khi có dấu chứng bệnh diễn tiến nặng.

8. Chủng Omicron, nới lỏng các biện pháp phòng dịch đến mức độ nào?

Hiện nay, một số nước sau khi bị Omicron “càn quét” đã bỏ bớt các biện pháp phòng dịch, mở cửa giao thương. Theo BS như vậy có vội vàng không?

TS.BS Phạm Hùng Vân trả lời: Đúng là cả thế giới đã quá mệt mỏi, tốn kém, thiệt hại kinh tế với các biện pháp truy vết, cách ly, phong tỏa trong hai năm vừa rồi. Do vậy mà hiện nay nhiều nước dù đang bị Omicron càn quét cũng đã bỏ bớt và chắc chắn trong một tương lai ngắn nữa sẽ bỏ hẳn các biện pháp phòng dịch như trước đây.

Theo tôi, cả thế giới phải đến một tương lai như vậy thôi vì nhiều nước đã ghi nhận dù Omicron có hoành hành nhưng vẫn không làm cho hệ thống y tế bị quá tải như trước đây khi chưa có vắc xin. Tuy nhiên, nếu quốc gia nào chưa có độ phủ vắc xin cao thì vẫn phải duy trì các biện pháp phòng dịch như cũ để mua thời gian cho dân chúng được phủ vắc xin. Các nước được phủ vắc xin rồi thì hệ thống cảnh báo dịch cũng không nên buông lỏng cho dù các biện pháp phòng dịch có được bỏ đi nữa. Cảnh báo dịch thông qua ghi nhận có hay không gia tăng các trường hợp phải nhập viện và tử vong.

9. Khi nào COVID-19 có thể xem là bệnh đặc hữu?

Xin BS cho biết thêm, bệnh đặc hữu là bệnh như thế nào? Ở Việt Nam có những bệnh đặc hữu nào thường gặp?

TS.BS Phạm Hùng Vân trả lời: Bệnh đặc hữu hay là bệnh lưu hành đều được dịch từ chữ endemic, diễn tả một bệnh chỉ lưu hành và lây lan có giới hạn chứ không bùng phát thành thành dịch. Với định nghĩa này thì Việt Nam chúng ta có nhiều bệnh đặc hữu như sốt rét, thương hàn, tay chân miệng, cúm mùa….

Với tình hình hiện nay khi mà COVID-19 chủ yếu là bệnh nhẹ thì có thể xem COVID-19 là một bệnh đặc hữu như nhiều bệnh khác là cảm cúm thường (common cold), cúm mùa… Nếu xem COVID-19 là bệnh đặc hữu thì chúng ta sẽ không cần những biện pháp chống dịch như trước đây nữa vì bệnh sẽ không thành đại dịch. Tuy nhiên chắc chắn là phải duy trì để COVID-19 luôn là bệnh đặc hữu và giải pháp có thể sẽ như cúm mùa, đó là phải chích ngừa mỗi năm để theo kịp sự biến đổi của virus.

10. Làn sóng Omicron tại Việt Nam, cần làm gì để bảo vệ bản thân và người nhà?

BS có thể nhắc lại những việc cần làm để mỗi người tự bảo vệ mình và gia đình trước làn sóng Omicron tại Việt Nam?

TS.BS Phạm Hùng Vân trả lời: Thứ 1, quan trọng nhất là nếu chưa chích ngừa thì phải đi chích ngừa đủ hai mũi để có được miễn dịch bảo vệ tránh bị cơn bão cytokine khi mắc COVID.

Thứ 2, tránh nhiễm bệnh và làm lây lan bệnh, đó là vẫn nên duy trì khẩu trang và rửa tay, tránh tụ tập đông người nếu không cần thiết, tự mình tránh tiếp xúc nếu bị nhiễm bệnh

Thứ 3, nếu bị nhiễm bệnh thì chú ý bồi dưỡng sức khỏe qua dinh dưỡng và chỉ nên uống thuốc kháng virus hay kháng đông đúng chỉ định.

Thứ 4, chú ý vệ sinh môi trường chung quanh và bảo vệ môi trường vì các giải pháp như khẩu trang và bảo hộ sẽ làm gia tăng chất thải vào môi trường rất nhiều.

Trân trọng cảm ơn Hội Y học TPHCM và TS.BS Phạm Hùng Vân đã đồng hành cùng AloBacsi trong chương trình này.

[DAP]

TS.BS Phạm Hùng Vân tốt nghiệp Đại Học Y Dược TPHCM năm 1978 và trở thành giảng viên của nhà trường cho đến 2013.

Năm 1995, BS Phạm Hùng Vân nhận học vị Tiến sĩ chuyên ngành dịch tễ học tại Đại Học Y Dược TPHCM. Năm 1996, ông hình thành và phát triển phòng thí nghiệm sinh học phân tử cho Trường Đại Học Y Dược trở thành một phòng thí nghiệm y sinh học hữu dụng nhất trong chẩn đoán và nghiên cứu của nhà trường.

Năm 1999, nhằm mục đích phổ biến rộng rãi hơn các ứng dụng cũng như các sản phẩm mà ông nghiên cứu được ra nhiều bệnh viện cũng như trung tâm chẩn đoán, ông và một số đồng nghiệp sáng lập viên của công ty NK-BIOTEK và hiện nay đã trở thành một công ty cũng như trung tâm nghiên cứu ứng dụng y sinh được biết đến và tin cậy nhiều nhất.

TS.BS Phạm Hùng Vân từng tu nghiệp tại Hà Lan, Hoa Kỳ, Hàn Quốc và cũng cùng với các nhà nghiên cứu của các tổ chức nước sở tại hợp tác các nghiên cứu về Sinh Học Phân Tử, Miễn Dịch Học lâm sàng và đề kháng các thuốc kháng sinh.

TS.BS Phạm Hùng Vân là người tiên phong trong việc gắn kết giữa đào tạo và nghiên cứu khoa học nhất là trong lĩnh vực ông đảm trách. Nhiều công trình nghiên cứu mới mẻ cũng được ông triển khai tại Trường Đại Học Y Dược cũng như hỗ trợ nhiều trung tâm nghiên cứu khác trong nước. Ông cũng là nhà tiên phong trong việc tạo ra các giải pháp khắc phục các khó khăn của điều kiện thực tế để khôi phục và thành lập được các xét nghiệm vi sinh tại nhiều bệnh viện trong nước.

Ông cũng tham gia nhiều tổ chức nghiên cứu trong và ngoài nước, cụ thể: Năm 1999, là Thành Viên Chính của ANSORP (Asian Network for Surveillance of Resistant pathogens) và APFID (Asian Pacific Foundation for Infectiuos Diseases). Năm 2008, Ông trở thành thành viên của hội đồng tư vấn của Châu Á Thái Bình Dương về vắc xin cộng hợp phế cầu và protein D của H. Influenzae trong công việc nghiên cứu đánh bật tác nhân phế cầu gây nhiễm trùng. Năm 2009 ông là Chủ Tịch Hội Sinh Học Phân Tử Y Khoa Việt Nam thuộc hội Hóa Sinh Y Học Việt Nam, và năm 2013 ông là Chủ tịch Liên chi hội Vi Sinh Lâm Sàng TPHCM.

Nhiều giải thưởng trong nước và nước ngoài đã dành cho TS.BS Phạm Hùng Vân, trong đó có cả giải thưởng thành tựu trọn đời do Hội San Francisco-HCMC trao tặng nhằm vinh danh người có công dành đời mình cho khoa học.

[/DAP]