I. Động mạch cảnh nằm ở đâu trong cơ thể? Động mạch cảnh có vai trò gì?

Hệ mạch máu nuôi não gồm 4 mạch máu chính, 2 động mạch cảnh (ĐMC) ở phía trước và 2 động mạch cột sống ở phía sau.

Động mạch cảnh nằm 2 bên cổ, chúng ta có thể sờ thấy từ bên ngoài và đếm nhịp đập, gồm động mạch cảnh trong phải, động mạch cảnh trong trái

Hai động mạch cảnh chạy lên trên, chia đôi tại vùng bờ trên của sụn giáp thành động mạch cảnh ngoài và động mạch cảnh trong. ĐMC ngoài cung cấp máu cho vùng hàm mặt, lưỡi, hầu họng, hàm răng. ĐMC trong cung cấp máu cho tất cả cấu trúc trong não.

Khi vào trong não, động mạch cảnh trong chia thành động mạch não giữa và động mạch não trước

ĐMC cung cấp 70% lưu lượng máu lên não (tầm quan trọng ví như quốc lộ 1A). Cơn đột quỵ xảy ra khi động mạch cảnh bị tắc và não không được cung cấp đủ oxy, chiếm 30% trường hợp đột quỵ do mạch máu lớn.

II. Những ai dễ bị hẹp động mạch cảnh? Yếu tố nguy cơ của động mạch cảnh là gì?

Động mạch cảnh cũng như các mạch máu khác trong cơ thể, sẽ bị xơ vữa theo thời gian. Bên cạnh đó, còn có các yếu tố nguy cơ thúc đẩy quá trình xơ vữa diễn ra sớm hơn, nhiều hơn:

• Tiền căn hút thuốc lá nhiều năm
• Huyết áp cao, kéo dài
• Đái tháo đường nhiều năm
• Rối loạn mỡ máu
• Thừa cân, béo phì
• Uống rượu bia nhiều, thường xuyên

Đó là những yếu tố nguy cơ kinh điển và cơ bản khiến cho ĐMC dễ xơ vữa và tắc nghẽn, gây đột quỵ.

Gần đây có thêm một số yếu tố nguy cơ khác được làm sáng tỏ, có thể kể đến là ô nhiễm không khí: khói bụi xe, hóa chất chứa vòng benzen (khói nhang, sơn xe, sơn móng tay, mỹ phẩm có mùi bay hơi, chất tẩy rửa…). Những người hít ngửi mùi sơn liên tục trong thời gian dài như thợ sơn xe, làm nail… sẽ có nguy cơ cao bị tổn hại ĐMC ở độ tuổi còn trẻ.

TS.BS Trần Chí Cường từng điều trị cho một số bệnh nhân mới ngoài 20, 30 tuổi đã bị tắc ĐMC là những người thợ làm tóc, làm nail. Cùng với việc điều trị, họ cần thay đổi lối sống và môi trường làm việc, chẳng hạn việc đặt quạt hút gió tại các cơ sở này cũng giúp giảm bớt yếu tố nguy cơ cho người lao động.

Còn một nhóm yếu tố nguy cơ là tác dụng phụ của việc điều trị trong ngành y, chẳng hạn xạ trị vùng cổ để chữa ung thư vòm họng có thể làm tổn thương động mạch cảnh. (Mời xem: Sau xạ trị ung thư, nữ bệnh nhân đối mặt “tử thần” đột quỵ).

Ngoài ra còn có yếu tố nguy cơ ít gặp là chấn thương vùng cổ.

TS.BS Trần Chí Cường, Chủ tịch hội Can thiệp thần kinh TPHCM, Giám đốc chuyên môn Bệnh viện Đột quỵ Tim mạch Cần Thơ (Bệnh viện Đa khoa Quốc tế S.I.S Cần Thơ)

III. Dấu hiệu, triệu chứng của bệnh lý tại động mạch cảnh

Triệu chứng của ĐMC chia làm 2 nhóm: tắc nghẽn (80%) hoặc vỡ (20%).

Bệnh nhân bị tắc nghẽn ĐMC sẽ có triệu chứng sớm là cơn thiếu máu não thoáng qua: chóng mặt, tê yếu tay chân nửa bên cơ thể, nói khó… Có thể gặp tình huống đang đi đột nhiên té ngã, mất ý thức sau đó phục hồi trở lại, hoặc đang ăn cơm tự nhiên bị rơi đũa, rơi chén…

Bệnh nhân bị vỡ ĐMC (xuất huyết) thường bị đau đầu dữ dội, nôn ói, cứng cổ, hôn mê…

IV. Tầm soát bệnh lý động mạch cảnh như thế nào?

Siêu âm động mạch cảnh rất đơn giản, tiến hành nhanh chóng (5-10 phút). Chúng ta chỉ cần đến cơ sở y tế có trang bị máy siêu âm có đầu dò siêu âm mạch máu, có bác sĩ chuyên khoa chẩn đoán hình ảnh được đào tạo về siêu âm mạch máu, việc đánh giá mạch máu ngoài sọ sẽ hết sức dễ dàng.

Mọi người có thể siêu âm ĐMC cách 3-6 tháng một lần mà không lo ảnh hưởng đến sức khỏe.

Chi phí siêu âm ĐMC cũng tương đương các siêu âm khác, khá rẻ (khoảng 300.000 đồng trở xuống). (Mời xem: Mua một thùng bia hay đi siêu âm động mạch cảnh?)

Siêu âm động mạch cảnh tại Bệnh viện Đột quỵ Tim mạch Cần Thơ

Việc chẩn đoán động mạch trong sọ thì khó khăn hơn, đòi hỏi phương tiện phức tạp hơn như chụp CT, chụp MRI (1.5 tesla, 3 tesla). Việc khảo sát bằng MRI diễn ra trong 15 phút, có thể thấy mạch máu bị tắc nghẽn, hẹp, phình hay không… Riêng với máy MRI 3 tesla thì bệnh nhân không cần dùng thuốc tương phản.

Chụp cộng hưởng từ khảo sát mạch máu não nội sọ

Bệnh nhân có triệu chứng chóng mặt, choáng váng, tê yếu tay chân, chụp MRI 3 tesla phát hiện vị trí hẹp nặng động mạch cảnh trong

V. Các phương pháp điều trị hẹp động mạch cảnh?

Hẹp ĐMC có thể điều trị nội khoa và ngoại khoa. Nội khoa là điều trị bằng thuốc khi mức độ hẹp dưới 70%. Còn hẹp từ 70% trở lên cho đến gần tắc hoàn toàn thì phải tái thông để dự phòng đột quỵ, hiện nay có 2 phương pháp:

2 phương pháp tái thông động mạch cảnh: phẫu thuật nạo vét lòng động mạch và đặt stent

- Phẫu thuật nạo vét động mạch cảnh: đây là phương pháp cổ điển hơn và xâm lấn nhiều hơn. Bệnh nhân được gây tê hoặc gây mê (đa số là gây mê), sau đó bác sĩ xẻ động mạch cảnh ra và nạo vét lòng mạch cho thông thoáng rồi đóng lại. Phương pháp này áp dụng cho những bệnh nhân trẻ, sức khỏe tốt, không có bệnh lý tim mạch.

- Đặt stent động mạch cảnh bằng DSA: đây là phương pháp ít xâm lấn. Bệnh nhân chỉ cần gây tê tại chỗ (tại đùi), hoàn toàn tỉnh táo trong quá trình thực hiện. Bác sĩ đưa ống từ đùi luồn lên tới động mạch cảnh ở cổ và bung stent ra để nong lòng mạch lớn ra, giúp phòng ngừa đột quỵ. Phương pháp này áp dụng cho bệnh nhân lớn tuổi, thường có kèm bệnh huyết áp, tiểu đường, các trường hợp gây mê khó khăn…

Với phương pháp đặt stent, bệnh nhân không trải qua cuộc phẫu thuật, không cần thời gian lành vết thương, nhanh chóng xuất viện sau 2 ngày. (Mời xem: Sau khi đặt stent động mạch cảnh, cần tái khám và uống thuốc như thế nào?)

Một trường hợp hi hữu: bệnh nhân không nói được (mất ngôn ngữ hoàn toàn), yếu nửa người bên phải, đi đứng loạng choạng suốt 4.5 tháng do tắc động mạch cảnh trong bên trái, sau khi được can thiệp 1 tuần, bệnh nhân nói thành tiếng, đi lại được. Can thiệp động mạch cảnh tại Bệnh viện Đa khoa Quốc tế S.I.S Cần Thơ đã được thực hành thường quy, cứu sống nhiều trường hợp ngoạn mục với mức chi phí rất thấp so với đi nước ngoài. - Ảnh Hoàng Long

Kết luận:

Động mạch cảnh là 2 động mạch lớn nhất dẫn máu lên nuôi não. Nếu để đột quỵ do tắc ĐMC xảy ra thì nguy cơ tử vong rất cao (50%) vì mỗi ĐMC phụ trách 35% lưu lượng máu lên não.

Tuy nhiên, việc tầm soát ĐMC rất dễ dàng, nhiều nước đã đưa vào gói khám sức khỏe thường quy, ở độ tuổi 50 trở đi mỗi năm kiểm tra một lần. Nếu chúng ta chăm sóc tốt ĐMC thì đã loại bỏ được 30% nguy cơ đột quỵ do tắc mạch máu lớn.

Trích livestream: Đột quỵ - những điều cần biết: Đột quỵ nguyên nhân động mạch cảnh

Hồng Nhung (ghi)