GS.TS.BS Nguyễn Sào Trung: Khám sức khỏe định kỳ thế nào cho đúng?

I. BẠN VÀ BÁC SĨ

Bạn là người quan tâm đến sức khoẻ, biết sức khoẻ là vàng. Bạn muốn đi khám sức khoẻ định kỳ. Vậy muốn việc khám sức khoẻ định kỳ đạt được hiệu quả tốt nhất, bạn cần được tư vấn bởi một bác sĩ.

Không nên tự đến các nơi có làm xét nghiệm, yêu cầu được xét nghiệm gì đó, rồi được một “nhân viên” - không phải bác sĩ - dùng một phiếu chỉ định đánh dấu vào các “test” mà bạn yêu cầu hoặc theo ý của nhân viên đó. Làm như thế, bạn vừa tốn nhiều tiền hơn, nhiều máu hơn để chỉ nhận được một bảng kết quả mà trong đó có những “test” không giúp gì cho việc tầm soát hoặc chẩn đoán các bệnh mà bạn muốn tìm.

Chỉ bác sĩ là người có đủ năng lực để bạn tin cậy và xin ý kiến trong chẩn đoán và điều trị bệnh. Trước khi cho chỉ định xét nghiệm, bác sĩ thường phải hỏi kỹ bệnh sử, với những câu hỏi chọn lọc và dễ hiểu. Sau đó khám rất kỹ những bộ phận cần thiết để xác định hướng xử trí tiếp theo sao cho có lợi nhất cho bạn.

II. Trước khi đi khám bệnh

Trước khi đi khám bệnh, bạn nên suy nghĩ tại sao bạn muốn đi khám, và những điều muốn hỏi. Để giúp bác sĩ tìm ra bệnh nhanh chóng và không làm mất thời gian, nên mô tả các triệu chứng bệnh một cách trung thực và chi tiết. Ví dụ như cảm thấy đau bụng vùng trên rốn (thượng vị) nên cho biết thêm triệu chứng đau bụng đó có liên quan đến ăn uống hay không.

Nếu bạn quá bận rộn do công việc và sợ quên, nên ghi ra giấy những triệu chứng cho dễ nhớ và nhờ đó có thể tự mình kiểm tra được bệnh của mình. Bác sĩ thường bắt đầu bằng vài câu hỏi về sức khoẻ chung của bạn nên trước khi đi khám phải nghĩ trước về những điều làm bạn lo lắng như thay đổi thói quen ăn uống, tiêu hoá, cách thức ngủ.

Trước tiên bác sĩ rất muốn biết tại sao bạn đến khám. Hãy kể tất cả các triệu chứng bạn nhận thấy một cách giản dị rõ ràng. Những lời bạn kể càng rõ thì bác sĩ càng dễ chẩn đoán cho bạn. Trong lúc bạn mô tả bệnh sử, bác sĩ sẽ quan sát sắc diện bên ngoài của bạn và sẽ thấy những dấu hiệu tổng quát hiện qua vẻ mặt, dáng điệu và cách tiếp xúc trò chuyện của bạn. Ví dụ trông bạn có vẻ mệt mỏi, xanh xao hay lo lắng, căng thẳng hay bình tĩnh, nhìn mắt, nước da, tóc, răng, và vẻ ốm hay mập quá…

Bác sĩ rất quan tâm tới những điều bạn than phiền và sẽ hỏi thêm những câu cần thiết cho việc chẩn đoán. Ví dụ nếu bạn than đau bụng, bác sĩ sẽ hỏi thêm về cách thức và thói quen ăn uống của bạn. Bác sĩ sẽ luôn luôn hỏi về tình trạng sức khoẻ của bạn trước lần bị bệnh này, sức khoẻ những người trong gia đình bạn, về cách sống, làm việc mỗi ngày.

Khi đi khám sức khỏe, bạn nên mô tả các triệu chứng bệnh một cách trung thực và chi tiết. Nếu hay quên, có thể ghi ra giấy những triệu chứng hay gặp phải để nói với bác sĩ.

III. Trong khi khám bệnh

1. Khám lâm sàng

Trước hết, bác sĩ sẽ “lấy” các sinh hiệu, gồm: cân nặng, huyết áp, mạch, thân nhiệt, nhịp thở...

Ngoài cái nhìn toàn diện dáng vẻ bên ngoài của bạn, tuỳ theo suy nghĩ của bác sĩ về các triệu chứng bạn có, bác sĩ có thể sẽ khám kỹ một vùng hay một bộ phận nào đó. Ví dụ: bạn than phiền bị ho, bác sĩ sẽ khám tai mũi họng và phổi; bạn bị tiêu chảy, bác sĩ sẽ khám bụng… Thông thường, ngoài các vùng cần khám kỹ, bác sĩ sẽ phải khám qua các vùng mà bác sĩ “ nghĩ” là có liên quan, dù ít, với căn bệnh mà bác sĩ chẩn đoán.

Với 4 hành động kinh điển là nhìn, sờ, gõ, nghe, bác sĩ sẽ khám về tai mũi họng, mắt, da, phổi, tim, bụng (gan lách,…) để tìm xem “ có gì bất thường không ”.

Ngoài ra, nếu bạn là phụ nữ và có các triệu chứng về phụ khoa, bác sĩ sẽ phải khám phụ khoa cho bạn gồm khám vùng chậu và âm đạo.

2. Chuyện gì sẽ xảy ra nữa?

Sau khi khám xong như trên, bác sĩ có thể sẽ yêu cầu làm thêm những xét nghiệm cần thiết có liên quan đến các triệu chứng bạn có để xác định chẩn đoán, như xét nghiệm nước tiểu, máu, phết họng...

Khi đã chẩn đoán được bệnh bác sĩ sẽ bắt đầu điều trị bằng cách cho toa để bạn dùng thuốc (điều trị ngoại trú) hay đề nghị bạn nhập viện (điều trị nội trú) để làm những xét nghiệm cần thiết hơn và để điều trị. Nếu không phải nằm bệnh viện, bạn nhớ hỏi kỹ ngày trở lại tái khám.

IV. Giá trị của việc tầm soát bệnh

Khi có người mắc bệnh nan y, ai cũng mơ ước “giá mà có thể phát hiện được bệnh sớm hơn”. Trong rất nhiều trường hợp, các xét nghiệm chẩn đoán và đánh giá chức năng của các cơ quan trong cơ thể bằng những phương tiện hiện đại đã phát hiện rất nhiều bệnh ở giai đoạn sớm có thể chữa khỏi dễ dàng, thậm chí trước khi bệnh có các biểu hiện và các triệu chứng.

Tầm soát và phát hiện bệnh khi bệnh còn ẩn dấu, chưa biểu lộ triệu chứng, tức là phát hiện bệnh ở giai đoạn rất sớm, giúp cho việc điều trị có hiệu quả tốt hơn vì là điều trị tận gốc chứ không phải điều trị triệu chứng và giải quyết các di chứng của bệnh. Y học hiện đại đề cao vai trò tầm soát và phát hiện sớm các bệnh, nhất là các bệnh nguy hiểm cho cuộc sống con người.

Trong những năn gần đây ngày càng có nhiều phương tiện nhằm tầm soát và phát hiện bệnh sớm bằng các kỹ thuật hiện đại.

V. Các xét nghiệm tầm soát bệnh

Có thể thực hiện xét nghiệm tầm soát đại trà trên toàn dân số hay tầm soát trên những người có yếu tố nguy cơ cao. Ví dụ: bệnh tim mạch và ung thư cho người lớn tuổi, bệnh nghề nghiệp cho những người làm việc trong môi trường độc hại, một số bệnh truyền nhiễm cho những người thường xuyên tiếp xúc với các tác nhân dễ lây lan bệnh (xét nghiệm máu tìm virus HIV cho các người có hành nghề mại dâm, tiêm hút xì ke, và trên những nhân viên y tế).

Hầu hết các xét nghiệm đều do bác sĩ, điều dưỡng và các phòng xét nghiệm thực hiện, nhưng có một số bệnh mà chính bạn dễ dàng tự khám và tự phát hiện. Ví dụ như tự khám vú, tự đo đường huyết...

Xét nghiệm tầm soát bệnh tốt: là xét nghiệm đó phải áp dụng được chính xác cho hầu hết (hoặc tất cả) những người được thử và ít cho kết quả âm tính giả (có bệnh nhưng xét nghiệm cho kết quả không bệnh) hoặc dương tính giả (không có bệnh mà xét nghiệm kết luận có).

VI. Các xét nghiệm tầm soát thông thường

Có nhiều loại xét nghiệm thông thường. Việc chọn xét nghiệm nào dựa trên lứa tuổi và đặc điểm riêng của mỗi người.

Trẻ mới sinh cần được bác sĩ nhi khoa khám và phát hiện các dị tật bẩm sinh của tim, các bệnh hệ thần kinh và não. Cũng cần thử máu cho bé để phát hiện một số bệnh như tiểu ra phenylketon (một bệnh do rối loạn sinh hoá), rối loạn nội tiết tố như bệnh suy giáp. Đây là các bệnh có thể nặng khi trẻ lớn nếu không điều trị sớm. Sau đó, bé sơ sinh và trẻ em cần được theo dõi chặt chẽ các chỉ số phát triển tâm thần kinh và thể chất cho tới khi trưởng thành.

Người lớn cần kiểm tra huyết áp mỗi 1 đến 3 năm một lần để phát hiện sớm cao huyết áp và cần theo dõi thường xuyên cân nặng.

1. Tầm soát phát hiện sớm ung thư

Có 2 cách: tầm soát đại trà trên toàn thể dân chúng, và thực hiện trên những người có yếu tố nguy cơ cao.

Việc tầm soát đại trà thường khó thực hiện vì rất tốn kém. Các tầm soát trên những người có yếu tố nguy cơ cao dễ thực hiện hơn. Ví dụ: làm tế bào học âm đạo để tầm soát ung thư tử cung cho những phụ nữ đã lập gia đình và trên 30 tuổi, nhất là những phụ nữ sinh đẻ nhiều hoặc dễ bị viêm cổ tử cung.

Các bước cơ bản để tự kiểm tra vú tại nhà. Ảnh: Bệnh viện K T.Ư

Có một số ung thư có thể được dễ dàng phát hiện sớm nếu người bệnh lưu ý. Ví dụ:

• Phụ nữ trên 30 tuổi nên thường xuyên tự khám vú (để phát hiện ung thư vú), nên làm tế bào học âm đạo mỗi năm một lần (để phát hiện ung thư cổ tử cung).

• Người trên 50 tuổi, nhất là những người có người thân bị ung thư ruột, nên đi thử phân mỗi năm một lần để phát hiện ung thư ruột.

• Những công nhân làm việc thường xuyên và lâu trong các nhà máy hoá chất nên thường xuyên thử nước tiểu để phát hiện sớm ung thư bàng quang.

Cần biết rằng, xét nghiệm máu tìm các dấu ấn ung thư thực sự không có giá trị nhiều, như nhiều người vẫn tưởng lầm, rằng sẽ tầm soát/phát hiện sớm ung thư. Xét nghiệm tìm dấu ấn ung thư chỉ nên thực hiện trong những tình huống như sau:

• Tầm soát ung thư cho những người có người thân mắc loại ung thư có tính di truyền cao. Ví dụ: người có người thân cùng huyết thống mắc ung thư vú, ung thư đại trực tràng, ung thư buồng trứng.

• Phối hợp với các xét nghiệm khác (siêu âm, chụp X quang, chụp cộng hưởng từ, …) trên bệnh nhân đang có khối bướu chưa được chẩn đoán xác định.

• Trên người đã mắc ung thư, để giúp đánh giá giai đoạn, giúp dự đoán mức độ nặng của bệnh, giúp đánh giá mức đáp ứng của ung thư với việc điều trị, giúp dự đoán và chẩn đoán tình trạng tái phát ung thư.

Chỉ bác sĩ điều trị trực tiếp cho bệnh nhân mới chỉ định loại dấu ấn nào cần thử, khi nào cần thử, và sẽ sử dụng kết quả xét nghiệm này trong xử trí, điều trị, theo dõi bệnh ung thư.

2. Tầm soát các bệnh khác

Khám mắt định kỳ rất quan trọng nhất là sau 40 tuổi. Thời kỳ này bạn bắt đầu đọc và viết không còn rõ như trước nữa. Nếu bạn cứ cố gắng tự mình điều chỉnh sẽ có hại cho mắt cho bạn sau này. Nên chọn lựa cho mình loại kính thích hợp và khi đeo kính lão cũng cần theo sự chỉ dẫn của bác sĩ chuyên khoa mắt. Nếu có người thân bị tăng nhãn áp, bạn cần phải theo dõi áp lực thuỷ dịch mỗi hai năm kể từ sau 40 tuổi.

Nên xét nghiệm đo cholesterol trong máu cho nếu bạn có người thân bị bệnh tim trước tuổi 50, bạn hút nhiều thuốc lá, bạn có bệnh tăng huyết áp.

Nên xét nghiệm đo đường huyết và đường trong nước tiểu nếu bạn thừa cân/béo phì, nếu bạn có người thân ruột thịt bị bệnh đái tháo đường (tiểu đường), để phát hiện sớm bệnh này.

Nên khám răng định kỳ mỗi 6 tháng một lần cho đến 21 tuổi, sau đó mỗi 2 năm một lần.

VII. Tóm tắt các loại xét nghiệm tầm soát bệnh

1. Xét nghiệm trước sinh ở bà mẹ (trong lúc có thai)

Gồm chọc hút và khảo sát nước ối, siêu âm, xét nghiệm máu và nước tiểu của mẹ, sinh thiết gai nhau, để phát hiện:

- Các bất thường của nhiễm sắc thể,

- Bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm,

- Rối loạn di truyền,

- Bệnh ưa chảy máu,

- Nhóm máu (Rh),

- Nhiễm HIV,

- Viêm gan virus,

- Sởi,

- Giang mai,

- Dị tật, chẻ đôi đốt sống và những dị tật bẩm sinh khác.

2. Xét nghiệm cho trẻ sơ sinh

Gồm khám lâm sàng, tùy trường hợp có thể phối hợp với xét nghiệm máu, siêu âm, chụp cộng hưởng từ, X quang, để tầm soát:

- Suy giáp,

- Bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm,

- Sâu răng,

- Đục thuỷ tinh thể, tật lé mắt, mắt bị cườm,

- Điếc,

- Tim bẩm sinh và bệnh tim,

- Trật khớp hông,

- Chân khoèo,

- Tinh hoàn lạc chỗ và tinh hoàn ẩn.

3. Xét nghiệm cho người lớn

Gồm khám lâm sàng, đo huyết áp, tùy trường hợp có thể phối hợp với xét nghiệm máu, siêu âm, chụp X-quang cắt lớp, chụp cộng hưởng từ, do nhãn áp..., để tầm soát:

- Tăng huyết áp,

- Tăng mỡ trong máu,

- Đái tháo đường,

- Viêm gan do virus,

- Ung thư cổ tử cung, vú, tinh hoàn, tuyến tiền liệt, bàng quang, ruột non...

- Tăng nhãn áp (cườm nước), đục thuỷ tinh thể (cườm khô).

Lưu ý: Để kiểm tra sức khỏe định kỳ nhằm tầm soát bệnh sớm, mỗi người cần được bác sĩ khám lâm sàng, hỏi bệnh sử. Tuỳ tình trạng sức khoẻ, tuỳ giới tính, tuỳ tuổi, có khi tuỳ công việc của từng người, bác sĩ sẽ chỉ định các xét nghiệm phù hợp nhất. Không có một chỉ định chung cho tất cả mọi người.

[DAP]Đôi nét về tác giả bài viết:

GS.TS.BS Nguyễn Sào Trung hiện là Phó chủ tịch Hội Y học TPHCM, Phó chủ tịch Hội Giải phẫu bệnh và tế bào bệnh học Việt Nam, Hội Giải phẫu bệnh TPHCM, Ủy viên hội Ung thư Việt Nam.

Ông cũng đang là giảng viên và tham gia vào công tác quản lý tại trường Đại học Y dược TPHCM và hiện đang công tác tại khoa Nhũ - Bệnh viện Đại học Y dược TPHCM.

GS.TS.BS Nguyễn Sào Trung tốt nghiệp tú tài năm 1969, ông thi vào bảy trường đại học ở Sài Gòn và đều đậu hết. Sở dĩ có thể thi được nhiều trường như vậy là bởi hồi đó các trường đại học đều tự trị, tự tổ chức tuyển sinh vào những thời điểm khác nhau.

Nhập học ngành điện tại Trường Phú Thọ (nay là Trường đại học Bách Khoa) được khoảng một tháng, GS Nguyễn Sào Trung nhận được giấy báo đậu trường Y. Để sau này sẽ có một bác sĩ trong nhà như mong muốn của người mẹ của mình, ông chuyển sang học Y. Vâng lời thầy hiệu trưởng, sau khi tốt nghiệp, ông ở lại trường làm công tác giảng dạy.

Hơn 30 năm gắn bó với nghề y, GS Nguyễn Sào Trung được nhắc đến như một người thầy giáo tận tâm, một người thầy thuốc tận tụy.

Điểm mạnh của ông là các vấn đề liên quan đến Vú (Ung bướu ở Vú) và tuyến giáp. Ông còn rất giỏi trong việc đọc kết quả giải phẫu bệnh.
Các bệnh nhân đã làm các cận lâm sàng để chuẩn đoán Ung thư (sinh thiết, xét nghiệm máu/tế bào, nội soi, hình ảnh như CT/MRI…) thường tìm đến GS Nguyễn Sào Trung để được ông xem kết quả và đánh giá chính xác về bệnh (có ung thư hay không), tình trạng, giai đoạn…[/DAP]