1. X-quang phổi được chỉ định trong trường hợp nào?

Hầu như mọi người đi khám sức khỏe tổng quát đều được chụp X-quang phổi. Bác sĩ có thể cho biết X-quang phổi được chỉ định trong những trường hợp nào?

BS Phạm Trần Văn Hội trả lời: Năm 1895, Ông Wilhelm Conrad Rontgen người Đức là vị Giáo sư Vật lý thấy hiện diện tia X trong tự nhiên, thiên nhiên khắp vũ trụ. Đây là tia bức xạ điện từ có thể đâm xuyên qua hầu hết các vật thể trong vũ trụ và người ta có thể tạo ra nó bằng điện từ.

Ông đã dùng tia X này chụp chính bàn tay của mình để quan sát đến nay đã 128 năm, được xử dụng rộng rãi trong mọi lĩnh vực khoa học, công nghệ hiện đại, phát triển các ngành nghề công nghiệp hóa, hiện đại hóa, an ninh quân sự quốc phòng… phục vụ cho đời sống con người. Trong đó, có Y học giúp chẩn đoán và điều trị bệnh.

Hiện nay, chụp X-quang phổi là dùng máy X-quang chiếu tia X vào ngực và cho ra các hình ảnh cụ thể, giúp bác sĩ chẩn đoán bệnh.

Như mọi người đã biết, phổi làm nhiệm vụ hô hấp cung cấp oxy giúp cơ thể làm việc, duy trì sự sống. Người với người có yếu tố tiếp xúc hàng ngày nên khi mang mầm bệnh, đặc biệt bệnh lý hô hấp thường là các bệnh truyền nhiễm, nguy cơ tiềm tàng lây nhiễm phát tán cho cộng đồng: tại các công sở, công ty, xí nghiệp, trường học, trung tâm thương mại, khu tập thể, chung cư, dân cư...

Theo Thông tư số 14/2013 BYT quy định khám sức khỏe tổng quát có nhiều hạng mục. Trong đó, có chỉ định X-quang phổi là bắt buộc, khi tuyển dụng mới việc làm hoặc định kỳ tầm soát hằng năm cho người lao động, cán bộ công chức, viên chức, các nhân viên nhiều ngành nghề khác nhau… Có như vậy sức khỏe của người lao động, người dân được bảo vệ, an toàn trong khi làm việc.

Ngoài ra, người bình thường cũng có thể có các bệnh nền tiềm ẩn tầm soát như bệnh hen, bệnh phổi tắc ngẽn mãn tính, tim mạch tâm phế mạn, xơ hóa sau điều trị bệnh lao, bệnh COVID-19 đã khỏi, ung thư phổi, bệnh bụi phổi, bệnh nghề nghiệp…

Thực tế hiện nay các tổ chức y tế thống kê cho thấy, có trên 70% phát hiện bệnh muộn và tỷ lệ điều trị thành công khoảng 1 - 2%. Nếu được phát hiện sớm giai đoạn đầu, tỷ lệ điều trị thành công trên 30%.

Chỉ định X-quang phổi rất cần thiết để tầm soát, phát hiện sớm các bệnh lý để có hướng xử trí thích hợp hiệu quả nhất.

2. Trường hợp nào chống chỉ định với chụp X-quang phổi?

Có trường hợp nào chống chỉ định với chụp X-quang phổi? Thai phụ có được chụp X-quang phổi không?

BS Phạm Trần Văn Hội trả lời: Thông thường sẽ chống chỉ định với các bệnh đang diễn tiến nặng, nguy kịch cần hồi sức, chảy máu, tràn dịch, tràn khí cấp, bệnh đái tháo đường mất bù, suy đa tạng, suy gan thận cấp, người dị ứng các thành phần có iod.

Các nhà khoa học khảo sát thấy khi phụ nữ mang thai tiếp xúc với bức xạ liều cao từ 2 - 8 tuần ngay sau khi thụ thai, có thể gây dị tật bẩm sinh. Hoặc thai kỳ khoảng tuần 8 - 16 tuần tuổi sẽ tăng nguy cơ em bé sinh ra bị khuyết tật về thần kinh hoặc trí não.

Tuy nhiên, liều thông thường một lần phơi nhiễm bức xạ liên quan đến chụp X-quang phổi thấp hơn nhiều so với liều bức xạ cao gây ra các biến chứng rủi ro như vừa nêu.

Để tránh các rủi ro, trước khi chụp X-quang hãy cho bác sĩ biết nếu bạn đang có khả năng, nghi ngờ mang thai. Tùy từng trường hợp, bác sĩ có thể trì hoãn chụp hoặc giảm lượng bức xạ để giảm thiểu tối đa nguy cơ gây hại cho thai nhi.

3. X-quang phổi giúp chẩn đoán hay theo dõi bệnh gì?

Bác sĩ có thể cho biết X-quang phổi giúp chẩn đoán hay theo dõi những bệnh gì ạ?

BS Phạm Trần Văn Hội trả lời: Để kiểm tra các bộ phận cơ thể khi có triệu chứng khiến bạn cảm thấy đau hoặc khó chịu hoặc nghi ngờ mắc các bệnh lý sau đây sẽ được chỉ định chụp X-quang ngực để chẩn đoán:

- Bệnh lý tim mạch, suy tim sung huyết: Triệu chứng suy tim sung huyết hiển thị rõ ràng trên phim chụp X-quang phổi.

- Tắc nghẽn mạch máu ở các hệ thống tuần hoàn, phổi, tim: Có thể bơm chất cản quang chứa iod sẽ giúp làm nổi bật các phần của hệ thống tuần hoàn, nhờ đó phát hiện sớm những đoạn mạch máu bị tắc nghẽn.

- Bệnh lý cột sống, xương sườn gãy, loãng xương, gù vẹo…

- Nuốt phải các đồ vật nhỏ hoặc hóc dị vật.

- Viêm phổi và các bệnh lý đường hô hấp khác: Các dấu hiệu của bệnh viêm phổi, lao hoặc ung thư phổi có thể hiển thị trên X-quang ngực.

- Ung thư vú: Kiểm tra mô vú, từ đó phát hiện các biểu hiện của ung thư vú.

- Vấn đề về tiêu hóa quan sát hoành bụng, liềm hơi dưới hoành, thoát vị hoành…

- Hoặc X-quang theo dõi sự tiến triển bệnh, kiểm tra xem phương pháp điều trị của một số bệnh lý mạn sau một thời gian điều trị…

4. Nốt đặc, nốt mờ ở phần mô tả X-quang phổi là bệnh gì?

Phần mô tả X-quang phổi có nốt đặc, nốt mờ… thường là bệnh lý gì, thưa bác sĩ?

BS Phạm Trần Văn Hội trả lời: Hiểu đơn giản là thuật ngữ quy ước chuyên môn của bác sĩ chẩn đoán hình ảnh mô tả các tổn thương trên phim X-quang.

Máy X-quang sẽ phát ra các chùm tia X có bức xạ cao, được các mô trong cơ thể hấp thụ ở những mức độ khác nhau. Các mô dày đặc như xương sẽ chặn hầu hết tia bức xạ, trong khi các mô mềm như mỡ hoặc cơ, chặn ít hơn.  

Các mô chặn lượng bức xạ như xương sẽ hiển thị dưới dạng vùng trắng trên nền đen. Các mô mềm ngăn chặn ít bức xạ hơn được hiển thị với màu xám. Những khối u thường dày đặc hơn các mô xung quanh, vì vậy chúng có màu xám mờ hơn.

Các cơ quan chủ yếu là không khí (chẳng hạn nhu mô phổi phế nang có khí) thường có màu đen.

Các nốt nốt đặc, nốt mờ thường là nhu mô tăng sinh do phù nề, tiết dịch, tổn thương mô. Là khối bất thường nhỏ một vùng mờ có ranh giới rõ hoặc không rõ nét. Là các nốt đặc trong bệnh lý như viêm phổi thùy hoặc ký sinh trùng, ấu trung giun đũa chu du trên phổi thấy mờ rải rác…  

Hay đường mờ lan tỏa gặp trong những người trước đây bị lao đã được điều trị để lại sẹo, xơ hóa co kéo lồng ngực biến dạng.

Các thùy, màng phổi có nốt đậm đen ranh giới rõ có thể kén khí hoặc tràn khí phổi, màng phổi hoặc kèm theo tạo hang, ranh giới rõ ràng trong trường hợp hang lao đang tiến triển.

Sau cùng, nguy hiểm hơn là đám mờ tạo khối, ranh giới rõ hay không rõ, đó có thể là khối u.

5. Trường hợp nào sau khi chụp X-quang phổi cần chụp thêm CTscan?

Thưa bác sĩ, trong trường hợp nào bệnh nhân sau khi chụp X-quang phổi sẽ cần chụp thêm CTscan?

BS Phạm Trần Văn Hội trả lời: X-quang đóng vai trò tầm soát nhanh, rẻ tiền. CT scan chi phí cao hơn, có tính đặc hiệu cao và chuyên sâu.

Khi X-quang có hình ảnh bất thường không rõ ràng, nghi ngờ khối u, cần thám sát chẩn đoán chi tiết, các bác sĩ sẽ chỉ định chụp CT scan, giúp chẩn đoán chính xác hơn, đưa ra dự hậu lành tính, ác tính, tiên lượng loại trừ lựa chọn. Tuy nhiên vẫn phải kết hợp triệu chứng lâm sàng và các xét nghiệm sinh hóa, sinh thiết để kết hợp cho chẩn đoán sau cùng chính xác nhất.

6. X-quang có giúp xác định được vị trí của dị vật nuốt phải?

Với trường hợp nuốt dị vật, chụp X-quang có giúp xác định được vị trí của dị vật không ạ?

BS Phạm Trần Văn Hội trả lời: Khi nuốt dị vật, ngay cả bị chấn thương do dị vật xâm lấn chỉ định X-quang là cần thiết. Sẽ xác định được vị trí, kích thước, hình dạng, mức độ xâm lấn nguy hiểm như thế nào, để có can thiệp kịp thời phù hợp. Ưu việt gần như mọi lúc mọi nơi, nhanh, rẻ mà ngay cả những tuyến y tế cơ sở hiện nay một số nơi cũng được trang bị máy X-quang.

7. Khoảng cách giữa 2 lần chụp X-quang là bao lâu?

Với bệnh nhân cần chụp X-quang nhiều lần thì khoảng cách tối thiểu giữa 2 lần chụp là bao lâu ạ?

BS Phạm Trần Văn Hội trả lời: Vấn đề này không bắt buộc vì trước, trong hay sau điều trị vẫn có thể chụp cách nhau một vài ngày. Ví dụ, gãy xương trước bó bột, trong hoặc sau bó bột… có thể chụp để kiểm tra kết quả bó bột đạt hay không. Thông thường đối với kiểm tra sức khỏe thì trung bình 1 - 2 lần/năm.

8. Chụp X-quang có nguy cơ nhiễm xạ?

Nhiều người lo ngại nguy cơ nhiễm xạ khi phải chụp X-quang nhiều lần, điều này có thật sự đáng lo ngại không?

BS Phạm Trần Văn Hội trả lời: Điều này, không đáng lo ngại lắm, do 1 lần chụp X-quang liều phơi nhiễm là rất thấp. Tuy nhiên, chụp X-quang là một trong những phương pháp chẩn đoán hình ảnh lâu đời và phổ biến.

Ngày nay các nhà khoa học đã cải tiến, có nhiều bước phát triển dựa trên phần mềm vi tính có tính chọn lọc, lược bớt các lỗi kỹ thuật nên rút ngắn thời gian tiếp xúc và hạn chế cường độ tia X nên các rủi ro do chụp X-quang phần nhiều được hạn chế.

Tuy lợi ích mà phương pháp này mang lại nhiều hơn hẳn so với rủi ro nhưng nếu không nắm rõ kỹ thuật, quy trình, chỉ định không đúng, lạm dụng thì nguy cơ rủi ro vẫn có thể xẩy ra mức cao. Các rủi ro thường gặp có thể là:

- Tăng nguy cơ ung thư: Trung bình chụp X-quang 1000 lần hoặc CT 25 lần trong một đời người thì 10 - 20 năm sau có thể gây ung thư. Như vậy tiếp xúc với bức xạ cường độ mạnh quá nhiều làm tăng nguy cơ ung thư.

- Ảnh hưởng đến sức khỏe trẻ em: Nếu bé cần chụp X-quang, kỹ thuật viên sẽ đeo tạp dề chì cho bé, để bảo vệ cơ thể khỏi tiếp xúc với tia X. Đồng thời, bé cần được giữ nằm yên nhằm đảm bảo quá trình chụp diễn ra thuận lợi, không phải lặp lại lần thứ hai, thứ ba… Càng ít tiếp xúc với tia X, càng giảm được mức độ tổn thương mà tia này gây ra cho cơ thể trẻ.

- Không tốt cho thai kỳ.

- Chụp X quang cần có chất cản quang: Tuy hiếm khi xảy ra nhưng tình trạng dị ứng với chất cản quang rất đáng để lưu tâm là phải chống chỉ định.

- Đôi khi mức độ nhẹ có một số người bị đau, sưng hoặc tấy đỏ tại vị trí tiêm; có người buồn nôn, mệt mỏi sau khi uống dung dịch chứa chất cản quang. Đây là hiện tượng bình thường, sẽ hết hẳn sau khi chụp X-quang vài giờ.  

Do đó, bạn không được tự ý chụp X-quang mà phải có chỉ định của bác sĩ để đảm bảo an toàn. Ngoài ra, nên chụp ở những cơ sở y tế có máy móc hiện đại, vì với các thiết bị chụp X-quang cũ nguy cơ ảnh hưởng của tia X lên cơ thể bệnh nhân rất cao. 

9. Phim X-quang phổi có giá trị bao lâu?

Phim X-quang phổi có giá trị tham khảo trong bao lâu ạ? Vì có nhiều nhà lưu giữ phim X-quang nhiều năm, không dám vứt bỏ.

BS Phạm Trần Văn Hội trả lời: Nếu là phim kết quả bình thường, lưu trữ thông thường là 2 năm. Nếu là phim kết quả có tổn thương bệnh lý có thể nhiều năm hơn vì đó là cơ sở theo dõi đánh giá diễn tiến bệnh hoặc di chứng cần đối chiếu cho từng giai đoạn điều trị đối với bệnh mạn tính.

Nếu là cơ sở khám điều trị có bệnh lý thì giữ kết quả phim có thể nhiều năm hơn, lưu chung với hồ sơ bệnh án hay lưu trữ trên hệ thống khám bệnh của bệnh viện có tính pháp lý Theo Quyết định số 1895/ năm 1997/ QĐ-BYT.

Hồ sơ bệnh án nội trú, ngoại trú lưu trữ ít nhất 10 năm. Hồ sơ bệnh án tai nạn lao động, tai nạn sinh hoạt lưu trữ ít nhất 15 năm và hồ sơ bệnh án người bệnh tử vong lưu trữ ít nhất 20 năm.

Với tính ưu việt cũng như rủi ro của X-quang, khuyến cáo mọi người nên tầm soát sức khỏe hằng năm để phát hiện sớm, điều trị bệnh sớm và hiệu quả.