Tập luyện cường độ cao và nguy cơ tiêu cơ vân - Khi cơ thể vượt giới hạn trở thành hiểm họa

1. Tiêu cơ vân - Khi cơ thể tự “ăn” chính mình để tồn tại

Xin BS giải thích rõ hơn tiêu cơ vân là bệnh gì và vì sao tình trạng này lại được ví như việc cơ thể tự hủy hoại chính mình?

ThS.BS.CK2 Mai Duy Linh - Giảng viên Trường Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch trả lời:

Tình trạng tiêu cơ vân, tiếng Anh gọi là rhabdomyolysis, là hiện tượng các tế bào cơ trong cơ thể bị phá vỡ.

Nguyên nhân được chia thành hai nhóm chính:

- Do chấn thương, bao gồm các trường hợp tai nạn, bị đánh, bỏng nặng hoặc nhiễm hóa chất. Những yếu tố này đều có thể làm tổn thương và phá hủy các sợi cơ.

- Cơ tự vỡ không do chấn thương, có thể xảy ra khi tập luyện quá sức (như chạy marathon, tập gym cường độ cao), bị viêm cơ, nhiễm trùng hoặc nhiễm độc nặng. 

Ngoài ra, trong tình trạng thiếu năng lượng nghiêm trọng, chẳng hạn khi cơ thể đói lâu ngày, không còn đường hay mỡ để chuyển hóa, cơ thể buộc phải “ăn” chính các mô cơ để tạo năng lượng duy trì sự sống. Vì vậy, tình trạng này được ví như cơ thể tự hủy cơ, phá vỡ tế bào của chính mình.

2. Tập luyện quá sức dẫn đến tiêu cơ vân

Vậy tình trạng này chỉ xảy ra ở người có bệnh nền, thể lực yếu, hay người trẻ khỏe mạnh cũng có thể mắc phải, thưa BS?

ThS.BS.CK2 Mai Duy Linh trả lời:

Tiêu cơ có thể xảy ra sau khi tập thể dục hoặc vận động quá sức trong thời gian dài. Điển hình là sau các cuộc thi marathon, triathlon (ba môn phối hợp) hoặc những buổi tập cường độ cao kéo dài. Khi đó, các tế bào cơ phải hoạt động vượt quá giới hạn chịu đựng, dẫn đến hiện tượng vỡ cơ hàng loạt sau buổi tập.

Thật ra, việc các tế bào cơ bị tổn thương nhẹ là chuyện sinh lý bình thừng. Khi chúng ta mới bắt đầu tập gym, ngày hôm sau thường đau cơ. Đó là biểu hiện của các sợi cơ bị “rạn” nhẹ. Sau đó, cơ thể sẽ tự sửa chữa, và các sợi cơ mới được tái tạo sẽ khỏe hơn.

Điểm khác biệt là trong tiêu cơ vân, quá trình phá vỡ cơ xảy ra trên diện rộng, vượt khỏi khả năng phục hồi tự nhiên của cơ thể, dẫn đến hàng loạt biến chứng như suy thận cấp, tăng kali máu, tăng canxi, tăng magie, tăng phospho, và nặng hơn có thể gây rối loạn nhịp tim, đe dọa tính mạng.

3. Những nhóm cơ nào dễ bị tổn thương nhất?

Thưa bác sĩ, trên cơ thể chúng ta có rất nhiều nhóm cơ khác nhau. Vậy cơ nào dễ bị tổn thương nhất khi xảy ra tiêu cơ vân? Có phải luôn là các nhóm cơ lớn như cơ đùi hay cơ lưng không ạ?

ThS.BS.CK2 Mai Duy Linh trả lời:

Những nhóm cơ lớn chính là nơi dễ bị tổn thương nhất khi xảy ra tiêu cơ vân.

Thứ nhất, để tình trạng này gây ra nhiều biểu hiện và biến chứng rõ rệt, thì phải có sự tổn thương ở các khối cơ lớn thì mới đủ mức độ nặng. Thứ hai, các nhóm cơ lớn là những cơ chịu lực nhiều nhất, ví dụ như cơ vùng đùi, cơ vùng bắp chân, cơ vùng vai và cơ vùng cẳng tay.

Chính vì vậy, khi xảy ra tiêu cơ vân, thường các nhóm cơ này sẽ bị ảnh hưởng trước tiên.

4. Vì sao tiêu cơ vân có thể dẫn đến suy thận cấp?

Như bác sĩ có đề cập, một trong những biến chứng nghiêm trọng nhất của tiêu cơ vân là suy thận cấp. Đây là tình trạng mà nhiều người không hình dung được mức độ nguy hiểm của nó. Vậy cơ chế nào khiến tiêu cơ vân có thể dẫn đến suy thận cấp, thưa BS?

ThS.BS.CK2 Mai Duy Linh trả lời:

Khi các tế bào cơ bị hủy, chúng sẽ phóng thích ra các thành phần bên trong tế bào, trong đó có myoglobin - một chất có cấu trúc tương tự hemoglobin trong máu.

Thông thường, myoglobin được thải qua thận mà không gây vấn đề gì. Tuy nhiên, trong trường hợp tiêu cơ vân, lượng myoglobin giải phóng ra quá nhiều, khiến thận không kịp lọc.

Chúng ta có thể hình dung thận như một bộ lọc trong máy lọc nước. Khi lượng chất cần lọc quá lớn, bộ lọc bị nghẹt, khiến ống thận bị tắc và chức năng lọc bị ngưng trệ. Chính cơ chế này dẫn đến tình trạng suy thận cấp ở người bị tiêu cơ vân.

5. Phân biệt đau cơ do tập luyện và đau cơ do tiêu cơ vân

Thưa BS, việc tập luyện quá sức có thể khiến chúng ta bị đau cơ. Tuy nhiên, làm sao để phân biệt giữa đau cơ do tập luyện bình thường và đau cơ do tiêu cơ vân - một tình trạng nguy hiểm?

ThS.BS.CK2 Mai Duy Linh trả lời:

Phân biệt hai tình trạng này cũng khá đơn giản.

6. Phòng ngừa tiêu cơ vân khi tập luyện cường độ cao

Với những người tập luyện cường độ cao như leo núi, chạy marathon, hoặc tập thể hình nặng, làm sao để phòng ngừa nguy cơ tiêu cơ vân, thưa BS?

ThS.BS.CK2 Mai Duy Linh trả lời:

Có 3 nguyên tắc quan trọng để phòng ngừa tình trạng tiêu cơ vân, đặc biệt khi tham gia những hoạt động thể lực kéo dài và mạnh.

1. Chuẩn bị thể lực: Cần rèn luyện dần dần để cơ thích nghi với cường độ vận động, giúp khối cơ quen chịu lực, tránh việc bị “vỡ cơ hàng loạt” khi đột ngột tăng mức độ vận động.

2. Khởi động kỹ: Việc khởi động giúp mạch máu đến cơ giãn nở tốt hơn, giúp cung cấp đủ dinh dưỡng và oxy cho cơ, đồng thời đẩy axit lactic ra khỏi mô cơ.

3. Uống đủ nước trước, trong và sau khi tập: Đây là yếu tố cực kỳ quan trọng. Khi vận động mạnh, mất nước làm máu đặc lại, khiến tuần hoàn kém, cơ dễ mỏi và viêm. Máu đặc cũng giảm khả năng vận chuyển oxy và đường, khiến cơ nhanh chóng suy yếu.

Ngoài ra, trong quá trình chạy, một lượng cơ bị hủy và cần phải thải qua nước tiểu. Nếu không uống đủ nước, myoglobin tích tụ sẽ gây tắc ống thận.

7. Phát hiện sớm và điều trị tiêu cơ vân

Thưa BS, khi nghi ngờ bản thân có dấu hiệu tiêu cơ vân, chúng ta cần làm những xét nghiệm nào và điều trị ra sao để tránh biến chứng nguy hiểm như suy thận cấp?

ThS.BS.CK2 Mai Duy Linh trả lời:

Khi nghi ngờ bị tiêu cơ vân, người bệnh cần đến cơ sở y tế sớm để được bác sĩ thăm khám và làm các xét nghiệm cần thiết. Có hai nhóm xét nghiệm chính giúp xác định và đánh giá mức độ bệnh:

- Xét nghiệm hình ảnh học: Thường sử dụng siêu âm hoặc chụp MRI để xem các khối cơ có bị viêm, phù nề hay vỡ hay không.

- Xét nghiệm máu và nước tiểu: Xét nghiệm máu để đo men cơ Creatine Kinase (CK) - chỉ số đặc hiệu sẽ tăng cao khi cơ bị phá vỡ. Ngoài ra, bác sĩ còn kiểm tra myoglobin và ion đồ để khảo sát các ion như kali, canxi, magiê, phốt pho. Nếu các chỉ số này tăng cao, người bệnh có thể rối loạn nhịp tim hoặc ngưng tim.

Bên cạnh đó, xét nghiệm nước tiểu sẽ giúp đánh giá chức năng thận, xem có xuất hiện suy thận cấp hay không.

Việc điều trị cũng được chia thành hai mức độ:

- Nếu bệnh nhân chưa bị suy thận, nồng độ ion trong máu chưa quá cao: Bác sĩ sẽ truyền dịch để bù nước và hỗ trợ thải độc, giúp làm loãng myoglobin và các chất độc hại ra khỏi cơ thể.

- Khi các chỉ số ion như kali hoặc canxi tăng cao bất thường hoặc bệnh nhân đã bị suy thận cấp: Bác sĩ sẽ chỉ định chạy thận nhân tạo để lọc bớt độc chất và điều chỉnh rối loạn điện giải, nhằm phòng ngừa ngưng tim.

8. Tổn thương cơ sau điều trị có hồi phục hoàn toàn không?

Sau khi điều trị ổn định tiêu cơ vân, những vùng cơ bị tổn thương có thể hồi phục hoàn toàn hay không, hay vẫn có nguy cơ để lại di chứng lâu dài?

ThS.BS.CK2 Mai Duy Linh trả lời:

Việc cơ có hồi phục hoàn toàn hay không còn tùy mức độ hủy cơ và liệu tình trạng này có tái diễn nhiều lần hay không.

Thông thường, nếu chỉ xảy ra lần đầu và được điều trị đúng, đặc biệt là bù dịch đầy đủ, không phải chạy thận, thì đa số bệnh nhân sẽ hồi phục tốt. Chỉ một số ít trường hợp có thể để lại sẹo cơ hoặc yếu cơ nếu tình trạng hủy cơ tái đi tái lại.

Ngay cả khi có yếu cơ, tập luyện phục hồi chức năng đúng cách vẫn giúp cải thiện phục hồi tốt. Nhìn chung, đa số trường hợp đều có tiên lượng tốt nếu được theo dõi và điều trị kịp thời.

9. Bốn nguyên tắc tập luyện an toàn để tránh nguy cơ tiêu cơ vân

BS có thể đưa ra những khuyến cáo ngắn gọn, dễ áp dụng để mọi người tập luyện an toàn và tránh rơi vào tình trạng nguy hiểm như tiêu cơ vân không ạ?

ThS.BS.CK2 Mai Duy Linh trả lời:

Để hạn chế tối đa nguy cơ tiêu cơ vân khi tập luyện, chúng ta nên tuân thủ một số nguyên tắc cơ bản sau:

- Khởi động kỹ trước khi tập luyện.

- Giãn cơ sau buổi tập.

- Chườm ấm hoặc tắm nước ấm để giãn các mạch máu xung quanh khối cơ và cung cấp máu đến cơ nhiều hơn. 

- Khi tăng cường độ tập, hãy tăng từ từ, không quá 10% mỗi tuần. Ví dụ đang chạy 10 km/tuần, tuần sau chỉ nên tăng lên khoảng 11 km.

Thực hiện đều đặn những nguyên tắc này sẽ giúp bạn tập luyện an toàn và giảm rõ rệt nguy cơ tiêu cơ vân.