Đó là quan điểm của Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập nghiên cứu về sinh thái ĐBSCL với Đất Việt khi nói tới vấn đề quản lý môi trường các nhà máy nhiệt điện hiện nay.

Những lỗ hổng lớn

PV: - Chủ tịch Ủy ban TƯ MTTQ VN Nguyễn Thiện Nhân vừa qua đã dẫn đầu đoàn đại biểu Quốc hội thực hiện giám sát bất thường về môi trường tại Nhà máy Nhiệt điện Duyên Hải 1, tại địa bàn tỉnh Trà Vinh.

Tại đây đoàn thanh tra đã phát hiện ra rất nhiều các sai sót "hao hao" giống với các lỗi sai ở Formosa, không thực hiện đúng theo ĐTM được phê duyệt.

Một là, tự ý đổi công nghệ, nói là sẽ sử dụng công nghệ xỉ ướt, nhưng khi vận hành chính thức thì lại dùng công nghệ xử lí xỉ khô. Hai là, nâng mức sản xuất; ba là, thay đổi hệ thống xả thải dùng xả thải ngầm thay vì nổi.

Theo ông, vì sao dự án này có thể làm sai thiết kế, sai báo cáo ĐTM như vậy, do cơ quan quản lý địa phương không biết hay không xử lý?.

Ths Nguyễn Hữu Thiện: - Không riêng về nhà máy nhiệt điện Duyên Hải, hiện nay cách quản lý môi trường của chúng ta còn rất nhiều lổ hổng to hơn con voi, nên mới có những con voi chui qua lỗ kim. Những lỗ hổng đó là:

Mâu thuẫn lợi ích: Cả hai nhóm thực hiện ĐTM của Duyên Hải 1 và Duyên Hải 3 đều do đại diện của nhà đầu tư làm lãnh đạo. Ngoài ra, cả hai báo cáo ĐTM đều không được bình duyệt (peer review) độc lập bởi một bên thứ ba.

Hai yếu tố này có thể dẫn đến mâu thuẫn lợi ích và thiên lệch về hướng biện minh cho dự án và đánh giá thấp tác động của dự án. Báo cáo ĐTM thường thiên về biện minh theo hướng cho rằng dự án là phải làm, không cần bàn cãi gì thêm và cũng không cần tìm phương án thay thế.

Vì vậy, không ngạc nhiên khi ở cuối báo cáo, báo cáo kiến nghị các cơ quan thẩm quyền sớm phê duyệt dự án để đảm bảo tiến độ.

Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện - Chuyên gia sinh thái ĐBSCL

Thiếu Đánh giá môi trường chiến lược: Mặc dù Trung tâm nhiệt điện Duyên Hải là một phức hợp gồm 4 nhà máy điện than lớn với những công trình kèm theo như 3 cảng than và 1 cảng tổng hợp, có thể có tác động tích lũy lớn của tất cả công trình này, nhưng không có Đánh giá môi trường chiến lược (ĐMC) hoặc Đánh giá tác động tích lũy (Cumulative Impact Assessment) đối với Quy hoạch chung của Trung tâm điện lực để giúp lãnh đạo cấp cao ra quyết định ở tầm chiến lược một cách sáng suốt.

Không có ĐMC, các dự án có tác động lớn tới môi trường thường được chấp nhận và phê duyệt chỉ dựa trên cơ sở kinh tế.

Thiếu kiểm chứng độ chính xác của các dự báo: Tất cả các nhà máy điện than Duyên Hải Trà Vinh đều sử dụng lò hơi, phát thải ra một lượng lớn khói, bụi PM10 và PM2.5, và khí độc như SO2, NOx, CO và VOCs. CCR (than đốt dư) chiếm 5%-40% lượng than sử dụng.

Các nhà máy này sử dụng than cám anthracite 6A. Những hạ bụi rắn li ti trong khói gần như không phân hủy.

Trong các báo cáo ĐTM, các mô hình như MIKE hay Steam-Prof models of Thermalflow do công ty Trinit xây dựng dựa trên AERMOD do US EPA xây dựng để dự báo phát tán khói và bụi và đưa ra kết quả là khói từ Duyên Hải 1, Duyên Hải 2, và Duyên Hải 3 khi cùng hoạt động hết công suất sẽ đạt QCVN: 05:2009/BTNMT về SO2 và NOx.

Tuy nhiên, không hề có kiểm chứng là các kết quả mô hình này đúng hay không và chính xác đến độ nào trong thực tế.

Trong báo cáo ĐTM tính toán rằng vùng tác động là từ 2656 đến 2712 mét từ ống khói (xã Long Khánh, xã Đông Hải, và một phần xã Dân Thành trong mùa khô) nhưng thực tế không ai kiểm tra khói bay bao xa.

Báo cáo ĐTM nói lượng nước thải làm mát là 56m3/s. Nước thải sau làm mát tổ máy có nhiệt độ cao hơn 70C so với nguồn nước biển, khi đó nhiệt độ nước thải là 37-38 độ C. Giá trị nhiệt độ này so với tiêu chuẩn 5494-2005 nguồn loại B (40 độ C) vẫn nằm trong ngưỡng cho phép.

Và theo kết quả nghiên cứu bằng mô hình, phần lớn trong phạm vi ảnh hưởng do nước thải giải nhiệt thì nhiệt độ chênh lệch so với nước đầu vào là 010C nên ảnh hưởng các loại thủy sản trong khu vực sẽ không đáng kể. Nhiệt độ nước biển trung bình 30 độ C.

Nếu dòng nước thải nhà máy nhiệt điện Duyên Hải 1 làm nhiệt độ nước biển tăng lên 50C trong bán kính 150m và 10C trong bán kính 2200 mét thì chưa ảnh hưởng đến khu hệ động vật đáy ở toàn khu vực, nếu có thì chủ yếu ở khoảng cách 150m gần khu vực cống xả.

Tuy nhiên không có kiểm chứng xem kết quả dự báo này có đúng không và tác động thực tế đến thủy sản khu vực này như thế nào.

Thiếu công khai thông tin: Hiện nay qui định chỉ yêu cầu gửi bản tóm tắt ĐTM đến UBND và MTTQ xã để tham vấn bằng văn bản. Cộng đồng giới chuyên gia không tiếp cận được bản ĐTM đầy đủ để phản biện.

Sau khi phê duyệt ĐTM, công chúng không có bản ĐTM để biết nhà đầu tư đã hứa hẹn những biện pháp gì để bảo vệ môi trường và dự án đã tiến hành như thế nào so với báo cáo ĐTM.

Vì vậy, khuyến nghị luật pháp nên được sửa đổi để bắt buộc việc công bố bản báo cáo ĐTM trước khi phê duyệt trên internet để công chúng có thông tin.

Thiếu cơ chế khiếu nại: Hiện tại, không có cơ chế để người dân khiếu nại khi bị thiệt hại. Trong trường hợp của Trung tâm Nhiệt điện Duyên Hải, vào tháng 2/2016, hơn 100 hộ gia đình làm muối đã gửi khiếu nại đến UBND xã về việc muối của họ bị đen bởi khói nhà máy.

UBND tỉnh Trà Vinh đã lập Tổ công tác để giải quyết vấn đề. Tổ công tác đã họp với diêm dân bị ảnh hưởng và khiếu nại và đại diện nhà đầu tư. Kết luận của cuộc họp là Sở NN-PTNT sẽ lấy mẫu muối để phân tích.

Nhà máy Nhiệt điện Duyên Hải 1

Tuy nhiên, đến tháng 7, 2016 người dân vẫn chưa nhận được phản hồi từ Sở NN-PTNT hay đền bù từ nhà máy. Vì vậy, kiến nghị luật pháp nên bắt buộc xây dựng cơ chế khiếu nại để giải quyết xung đột giữa người dân và nhà đầu tư.

Thiếu phản biện độc lập: Để tránh thiên lệch theo hướng biện minh cho dự án và đánh giá thấp tác động do mâu thuẩn lợi ích như đã bàn ở trên và để đảm bảo tính khoa học cao của các dự báo tác động và các biện pháp giảm thiểu đưa ra trong các báo cáo ĐTM, khuyến nghị luật pháp nên bắt buộc phải có rà soát báo cáo ĐTM độc lập bởi một bên thứ ba không có liên hệ lợi ích với nhà đầu tư.

Thiếu kiếm chứng các hứa hẹn bảo vệ môi trường: Thực tế hiện nay là sau phê duyệt báo cáo ĐTM, không có động tác nào theo sau để kiểm chứng những dự báo có đúng không và các biện pháp bảo vệ môi trường hứa hẹn trong ĐTM có được thực hiện không, cho đến khi thảm họa môi trường xảy ra mới biết.

Vì vậy, khuyến nghị luật pháp nên bắt buộc tư vấn có trách nhiệm kiểm chứng độ chính xác của cá dự báo và các giả định đưa ra thông qua việc quan trắc tác động trên thực tế đối với các hệ tự nhiên, kinh tế xã hội, sức khỏe con người, và điều chỉnh ĐTM cũng như các biện pháp giảm thiểu cho phù hợp.

Thiếu tính trách nhiệm của hội đồng thẩm định ĐTM: Thông tin về việc phê duyệt báo cáo ĐTM không được công bố trên phương tiện thông tin đại chúng cho công chúng biết, vì vậy công chúng và cộng đồng chuyên gia không biết trong cuộc họp thẩm định đã thảo luận những gì và kết luận gì.

Ngoài ra, các thành viên của hội đồng thẩm định báo cáo ĐTM cũng không phải chịu trách nhiệm gì về việc họ thông qua báo cáo ĐTM, thậm chí khi sau này có thảm họa xảy ra đối với môi trường, sinh kế, và sức khỏe con người.

Vì vậy, khuyến nghị rằng Ban thẩm định các báo cáo ĐTM nên có những chuyên gia độc lập và thông tin về quá trình thẩm định đưa đến sự phê duyệt ĐTM được công bố trên trang web của Sở TN-MT hay Bộ TN-MT và những thành viên của Ban thẩm định phải chịu trách nhiệm về việc thông qua báo cáo ĐTM của họ nếu sau này dự án được phê duyệt gây ra những tác động nghiêm trọng đối với môi trường, sinh kế, và sức khỏe con người.

Tham vấn cộng đồng sơ sài: Mặc dù được thực hiện theo quy định hiện hành nhưng quá trình tham vấn là không có ý nghĩa. Nhà đầu tư chỉ gửi văn bản đến UBND và Mặt trận tổ quốc xã.

Cộng đồng địa phương không được tham vấn về tác động của nhà máy. Vì vậy, không ngạc nhiên là UBND xã và MTTQ xã đều bày tỏ ủng hộ dự án vì đã có phê duyệt quy hoạch của cấp trên.

Trong báo cáo ĐTM tính toán rằng vùng tác động là từ 2656 đến 2712 mét đến ống khói (xã Long Khánh, xã Đông Hải, và một phần xã Dân Thành trong mùa khô) nhưng xã Long Khánh không được tham vấn.

Phải tạo tiền lệ tốt trong khâu quản lý, giám sát

PV:- Hiện nay, người dân xã Dân Thành đang vô cùng lo lắng, nhà máy nhiệt điện Duyên Hải 1 sẽ tác động tiêu cực đến môi trường không khí, môi trường nước khi phải sống trong khói bụi độc hại, những con đường ngập ngụa bụi bặm, nguồn nước bị nhiễm dầu loang, canh tác nông nghiệp gặp nhiều khó khăn, sản phẩm nông nghiệp mất giá vì bị nhiễm khói bụi.

Nguy cơ gây ô nhiễm biển của nhà máy rất lớn, trong khi người dân không được biết và không thể giám sát do nhà máy xả thải ngầm. Những lo lắng của dân đối với một nhà máy nhiệt điện như vậy có đúng hay không, thưa ông? Vì sao ạ?

Ths Nguyễn Hữu Thiện: - Những lo lắng của cộng đồng xung quanh nhà máy là rất đúng, bởi vì hiện nay cộng đồng xung quanh chịu ảnh hưởng rất lớn từ hoạt động của cụm nhà máy.

Khu dân cư phía trước nhà máy bị chặn hết đường thoát nước làm cho nước tù đọng hôi thối. Người dân cho biết, có lúc cả làng bị sốt do nước ô nhiễm.

Cộng đồng địa phương cho biết họ bị ảnh hưởng rất lớn bởi âm thanh rất to trong quá trình vận hành thử của nhà máy Duyên Hải 3 vào tháng 7/2016, khoảng 4 lần ban ngày và 4 lần ban đêm, mỗi lần kéo dài 5 phút, làm người dân mất ngủ kể từ ngày 18/7/2016.

Trong khi đó báo cáo ĐTM cho rằng tiếng ồn và rung xảy ra trong giai đoạn xây dựng sẽ thấp hơn mức cho phép và không ảnh hưởng cộng đồng xung quanh nhà máy.

Rất nhiều ao nuôi thủy sản xung quanh khu vực nhà máy hiện đang bỏ hoang vì nước tù đọng và ảnh hưởng khói bụi.

Trong báo cáo ĐTM không có thông tin điều kiện hiện trạng của thủy sản tự nhiên. Hầu hết các mẫu nước được lấy trong các sông rạch trong đất liền gần nhà máy. Chi có một mẫu nước ven biển mà không có đánh giá tài nguyên thủy sản.

Vì vậy, tác động đối với tài nguyên thủy sản tự nhiên, tổn thất giá trị kinh tế của tài nguyên này, và tác động lên sinh kế của người dân không được tính đến trong báo cáo ĐTM, rủi ro ảnh hường sức khỏe của người tiêu thụ cá cũng không được tính đến.

Có 114 hộ gia đình làm nghề muối đã nộp đơn khiếu nại đến UBND xã Đông Hải vào tháng 2/2016 vì muối của họ, với tổng diện tích 143,8 hectares bị khói nhà máy làm đen, không bán được, hoặc bán giá thấp.

Về việc nhà máy tạo công ăn việc làm cho người dân, trên thực tế trong giai đoạn xây dựng, chỉ những người lao động dưới 40 tuổi được thuê mướn làm những công việc đơn giản còn những người trên 40 tuổi không được thuê mướn.

Kế hoạch hỗ trợ những người mất sinh kế hoặc bị ảnh hưởng phải thay đổi sinh kế vẫn chưa được tiến hành. Người dân địa phương đang lo lắng rằng trong 2 năm nữa, lượng di cư ra khỏi địa phương sẽ tăng do thất nghiệp càng cao.

PV:- Kết thúc buổi làm việc, Chủ tịch UB MTTQ VN Nguyễn Thiện Nhân có đưa ra chỉ đạo, xung quanh việc xử lý bãi xỉ than, đề nghị nhà máy cần lưu tâm, đặc biệt mùa khô phải có biện pháp xử lý không ảnh hưởng đến đời sống người dân.

Về việc xả nước ngầm ra biển như thế nào, đây là vấn đề mà nhà máy và Bộ TN-MT giám sát đảm bảo làm sao không ảnh hưởng đến môi trường. Phía công ty và tỉnh cần chứng minh được chất lượng nước có tuân thủ môi trường hay không. Phải có phương tiện, thống nhất các tiêu chí, gắn với giám sát từ xa.

Các vấn đề sai sót trong báo cáo đánh giá tác động môi trường, chưa thực hiện đúng cam kết cũng như lắp đặt đường cống xả ngầm hay tự ý thay đổi công nghệ sản xuất... là những vấn đề quen thuộc đã được nhắc tới nhiều lần trong sự cố môi trường biển miền Trung do Formosa gây ra.

Với những xem xét, nhìn nhận và chỉ đạo của ông Nguyễn Thiện Nhân như vậy, theo ông chúng ta có hi vọng gì? Xin ông phân tích cụ thể?

Ths Nguyễn Hữu Thiện:- Giới chuyên gia môi trường như chúng tôi rất vui mừng. Chuyến đi của Chủ tịch Nguyễn Thiện Nhân tạo niềm tin tưởng về quyết tâm của hệ thống nhà nước trong vấn đề bảo vệ môi trường trong tương lai.

Việc kiểm tra chặt chẽ việc quản lý môi trường của Trung tâm nhiệt điện Duyên Hải, Trà Vinh sẽ là một tiền lệ tốt cho các công trình khác.

Hiện nay trên Sông Hậu có sự tập trung cao độ các Trung tâm nhiệt điện lớn như Trung tâm nhiệt điện Sông Hậu ở Hậu Giang, Nhà máy giấy cứng và Nhà máy nhiệt điện Lee-Man ở Hậu Giang, và Trung tâm nhiệt điện Long Phú ở Sóc Trăng có thể là mối đe dọa rất lớn tới sinh thái, dân sinh, ổn định của vùng Tây Sông Hậu nếu không được quản lý tốt.

Về lâu dài, để kiểm soát môi trường một cách có hệ thống, cần phải bịt những lỗ hổng trong cách quản lý môi trường như vừa bàn ở trên để ngăn chặn những con voi chui lọt lỗ kim.

- Xin cảm ơn ông đã chia sẻ với Đất Việt!

Theo Châu An - Đất Việt