Những hũ mắm nhà làm ở miền quê Cà Ná trong sắc chiều đang nhạt dần như một thứ tín hiệu không vui.

Nước mắm lu ngày càng hiếm hoi vì ngay bên cạnh dân biển đã mọc lên rất nhiều nhà thùng chế biến nước mắm.

“Vợ tui nói mãi nó mới chịu muối cá làm mắm trở lại hồi tháng trước. Ăn nước mắm Chinsu đầy bột ngọt và chất bảo quản, tui không thở được. Có lần đi cấp cứu vì mặt đỏ rần rần, bác sĩ nói tui bị huyết áp cao.

“Trời đất, dân biển mà bị huyết áp cao coi như không còn đường sống để ăn mắm cái. Tui về chửi vợ, bả bỏ về bên ngoại cả tháng, sau ngẫm lại thấy mình cũng sai qua xin lỗi đưa bả về nhà, còn bả thì lặng lẽ đi muối cá”, một nông dân Cà Ná, tâm sự.

Ninh Thuận nổi tiếng là sản lượng cá cơm làm  nước mắm nên dọc quốc lộ 1 - Cà Ná kéo dài vài cây số có vài chục hãng nước mắm.

“Cá mùa Nam (tháng 4 - 6) nhiều vô kể. Có khi tàu về từ sáng sớm 4, 5 giờ đến tối khuya mà cá vẫn chở đi chưa hết. Nhiều người phải đợi giỏ đựng cá để khiêng. Khoảng đó là mùa cá cơm đưa đi các vùng khác, có khi đưa vô Cửa Bé, Nha Trang, về Bình Thuận là chỗ gần, đi vô Sài Gòn, Phú Quốc, qua tới đất Miên, Thái là chỗ xa… cá đưa đi khắp nơi để người ta muối mắm”.

Hai làng Phước Diêm và Thương Diêm ở xã Phước Diêm rất thuận lợi cho việc muối cá, làm mắm. Hai làng giờ chỉ cách nhau có con đường lộ, đi bộ qua chục bước là tới. Phước Diêm thì đánh bắt cá, Thương Diêm thì làm muối, vì vậy cứ có cá là muối đã sẵn để ướp, để làm cứng con cá, mà tránh ướp phân hoá học.

Nói chuyện muối cá làm mắm nhỉ ăn ở nhà, nhớ anh Tý kể chuyện ăn mắm cá.

“Sớm mai, cá tươi về tới đầu tàu, sau khi gỡ cá ra khỏi lưới, người vợ lựa cá đem ra biển rửa lại bằng nước muối. Về nhà là muối liền một hũ khoảng chừng 5 ký cá là ăn cả tháng, mà còn cho bà con xa ở thành phố. Cá muối mắm chỉ cần tuần sau giở ra thơm không chịu nổi. Con cá vẫn còn nguyên dù bên trong nó đã vừa chín tới. Ai thích ăn cá thì ăn với cơm nguội chan chút nước mắm cá. Ai thích chấm nước mắm cá thì quấn bánh tráng rau sống”.

Món ngon miền biển ở trong hũ mắm, đời đời truyền nhân, có vậy thôi mà dù sinh ra ở nơi nào trên thế giới, chỉ cần có dòng máu Việt chảy trong mình, sẽ có một ngày anh quay trở về tìm hũ mắm trong vô thức.

Má của nhà văn Tố Quyên đã nói: “Con phải nhớ, dù trong gian khó nhất, vẫn phải giữ lại hạt gạo và chai nước mắm, đó là tổ quốc của con”.

Như Nguyễn Đình Chiểu đã nói: “Kẻ không biết ăn mắm là bọn vong bổn” là ông nhằm vào những kẻ giả dối, vọng ngoại, huênh hoang, khoác lác, theo giặc như Tôn Thọ Tường.

Chi tiết hũ mắm Tường biếu ông để dụ ông theo giặc phía dưới hũ có để mấy nén vàng hối lộ đã khiến ông nổi giận mà mắng cho.

Hoá ra chúng lấy hũ mắm quê hương mà ông trân trọng, yêu thương để làm trò bỉ ổi, càng làm cho ông thêm nổi giận mà xoá bỏ chúng ra hẳn đời sống thanh sạch của mình.