Cách xử trí khi có dấu hiệu sốt rét ác tính

Khi bị mắc bệnh sốt rét, nếu bệnh nhân không được phát hiện, chẩn đoán và điều trị kịp thời thì có thể gây tử vong.

Thực tế cho thấy tại tuyến cơ sở, đôi khi y tế phải đối mặt với một số bệnh nhân sốt rét nặng có dấu hiệu và nguy cơ chuyển thành sốt rét ác tính gây hậu quả tử vong nếu không được xử trí phù hợp; nhất là các trường hợp bị nhiễm sốt rét ngoại lai trở về cơ sở.

Khi phát hiện được các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính, các cơ sở y tế ở tuyến đầu cần phải xử trí ban đầu khẩn cấp bằng những biện pháp điều trị quy định và chuyển ngay bệnh nhân lên tuyến trên.

Theo quy định của Bộ Y tế, các bệnh viện huyện, thị xã, thành phố, công - nông - lâm trường - xí nghiệp; bệnh viện tỉnh, Trung ương mới có đủ phương tiện và khả năng để điều trị sốt rét ác tính hiệu quả.

Y tế thôn bản, trạm y tế và cơ sở hành nghề y tế tư nhân chỉ được phép xử trí ban đầu khi phát hiện được các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính và tìm mọi cách chuyển ngay người bệnh lên tuyến trên, không được lưu giữ để điều trị.

Xét nghiệm tìm ký sinh trùng sốt rét tại huyện Lang Chánh - Thanh Hóa

Cách xử trí ban đầu khi có dấu hiệu sốt rét ác tính

Các dấu hiệu sốt rét ác tính

Khi bị mắc bệnh sốt rét, nếu bệnh nhân không được phát hiện, chẩn đoán và điều trị kịp thời thì có thể chuyển thành sốt rét nặng, sốt rét ác tính gây nguy cơ tử vong. Vì vậy, cơ sở y tế cần phát hiện sớm các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính để chủ động xử trí, ngăn chặn ngay tình huống xấu có thể xảy ra.

Các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính bao gồm những triệu chứng rối loạn ý thức nhẹ thoáng qua như li bì, cuồng sảng, vật vã...; người bệnh bị sốt cao liên tục, có rối loạn tiêu hóa như nôn nhiều lần trong ngày, tiêu chảy mất nước, đau bụng cấp. Ngoài ra có thể bị nhức đầu dữ dội, thiếu máu nặng như da xanh, niêm mạc nhợt nhạt.

Xét nghiệm máu thấy mật độ ký sinh trùng sốt rét Plasmodium falciparum thường cao, được đánh giá mức độ ++++ hoặc ≥ 100.000 ký sinh trùng/µl máu. Cần chú ý đến dấu hiệu sốt cao liên tục và nôn nhiều lần trong ngày để có định hướng sớm việc xử trí.

Hiện nay, y tế thôn bản, trạm y tế xã, phường, thị trấn và y tế tư nhân ở các cơ sở đã được trang bị một số thuốc điều trị sốt rét thiết yếu, có hiệu lực cao để giải quyết, xử trí khi gặp các trường hợp cần thiết.

Đối với y tế thôn bản, cần theo dõi chặt chẽ người bệnh, nếu phát hiện có một trong các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính đã nêu ở trên thì cần cho bệnh nhân uống ngay liều đầu tiên của thuốc phối hợp dihydroartemisinine-piperaquine, biệt dược là arterakine hoặc CV artecan rồi chuyển ngay lên tuyến trên.

Liều thuốc đầu tiên theo nhóm tuổi được sử dụng theo đúng phác đồ quy định như: dưới 3 tuổi dùng nửa viên, từ 3 đến dưới 8 tuổi dùng 1 viên, từ 8 đến dưới 15 tuổi dùng 1 viên rưỡi và từ 15 tuổi trở lên dùng 2 viên. Chú ý không dùng loại thuốc này cho phụ nữ có thai 3 tháng đầu.

Thuốc phải được nghiền nhỏ và pha với nước sạch cho tan hoàn toàn. Trước khi uống thuốc phải cho người bệnh uống một ít nước, nếu không bị sặc mới cho uống tiếp thuốc đã pha. Nếu người bệnh bị nôn sau khi uống thuốc thì phải cho uống một liều thuốc khác thay thế. Chuyển ngay bệnh nhân lên tuyến trên sau khi uống liều thuốc đầu tiên.

Đối với trạm y tế, cơ sở y tế tư nhân, hiện nay ở tuyến này đã được cung cấp loại thuốc artesunate tiêm hoặc quinine hydrochloride tiêm để xử trí các trường hợp nguy kịch. Phải theo dõi chặt chẽ người bệnh, nếu phát hiện có một trong các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính đã nêu ở trên, cần xử trí:

Tiêm ngay liều đầu tiên thuốc artesunate với liều lượng 2,4mg/kg trọng lượng cơ thể. Nếu dựa vào nhóm tuổi, sử dụng dung dịch sau khi pha thuốc với liều lượng dưới 1 tuổi dùng 2ml, từ 1 tuổi đến dưới 5 tuổi dùng 4ml, từ 5 đến dưới 12 tuổi dùng 8ml, từ 12 đến dưới 15 tuổi dùng 10ml, từ 15 tuổi trở lên dùng 12ml (tương ứng với 2 lọ thuốc). Thuốc có thể tiêm bắp thịt hay tĩnh mạch chậm. Không dùng thuốc artesunate cho phụ nữ có thai trong 3 tháng đầu trừ trường hợp nguy kịch mà tại cơ sở không có loại thuốc quinine tiêm.

Thuốc quinine hydrochloride tiêm liều đầu tiên được sử dụng cho phụ nữ có thai dưới 3 tháng tuổi với liều lượng tiêm bắp thịt 10mg/kg trọng lượng cơ thể hoặc 1 ống thuốc 500mg. Tiêm thuốc quinine dễ gây áp-xe nên cần được tiêm bắp thịt sâu và bảo đảm vô trùng. Không được dùng thuốc quinine hydrochloride để tiêm truyền tĩnh mạch.

Sau khi tiêm thuốc liều đầu tiên, cần chuyển ngay người bệnh lên tuyến trên càng sớm càng tốt. Nếu thời gian vận chuyển dài trên 8 giờ thì phải cần tiêm liều thuốc tiếp theo. Đối với thuốc artesunate, liều tiêm nhắc lại được thực hiện vào giờ thứ 12 với liều lượng 1,2mg/kg trọng lượng cơ thể; nếu dựa vào nhóm tuổi dùng theo dung dịch sau khi pha thuốc thì sử dụng 1/2 liều lượng so với liều đầu tiên.

Đối với thuốc quinine hydrochloride, liều tiêm nhắc lại được thực hiện vào giờ thứ 8, liều lượng bằng với liều đầu tiên. Phải tìm mọi cách và phương tiện nhanh nhất để chuyển ngay bệnh nhân lên tuyến trên trước 24 giờ thì mới có khả năng cứu sống được người bệnh trong tình trạng nguy kịch.

Cần chú ý không chuyển ngay những người bệnh đang ở trong tình trạng choáng sốc như mạch nhanh, nhỏ, khó bắt, chân tay lạnh, vã mồ hôi, tụt huyết áp hoặc có triệu chứng phù phổi cấp, co giật... Trường hợp cơ sở y tế không thể chuyển bệnh nhân lên tuyến trên, cần đề nghị tuyến trên đến tăng cường bằng phương tiện nhanh nhất; đồng thời cơ sở y tế phải tiếp tục điều trị tích cực bệnh nhân trong khi chờ đợi.

Không có sốt rét ác tính, không có tử vong

Để chủ động khống chế sốt rét ác tính nhằm hạ thấp tỷ lệ tử vong, thông điệp và khẩu hiệu hành động cần chuyển đến các cơ sở y tế, đặc biệt đối với y tế tuyến đầu là “Không có sốt rét ác tính, không có tử vong”. Muốn thực hiện được vấn đề này, y tế thôn bản, trạm y tế, cơ sở y tế tư nhân phải có kiến thức, hiểu biết được một cách cụ thể các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính và có kỹ năng xử trí phù hợp, hiệu quả theo đúng hướng dẫn, phác đồ điều trị quy định.

Cần nhớ rằng, để không có sốt rét ác tính, các cơ sở y tế ở tuyến đầu phải phát hiện sớm và bắt đầu giải quyết, xử trí ngay khi bệnh nhân có các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính. Nếu người bệnh đã chuyển sang sốt rét ác tính thì nguy cơ bị tử vong là điều không thể tránh khỏi.

Hiện tại, Dự án quốc gia Phòng chống sốt rét đã cấp các loại thuốc sốt rét đặc hiệu có hiệu lực cao và cấp hoàn toàn miễn phí đến tận những cơ sở y tế ở tuyến đầu, kể cả thuốc tiêm cho trạm y tế. Vì vậy, các cơ sở y tế phải dự trữ đủ các loại thuốc thiết yếu này để xử trí trong các trường hợp khẩn cấp, cần thiết mới mong đạt được khẩu hiệu hành động “Không có sốt rét ác tính, không có tử vong”.

Theo BS Nguyễn Võ Hinh - Sức khỏe & Đời sống