Trước đây, khi bệnh nhân có các bệnh lý về u não phải can thiệp bằng mổ hộp sọ để lấy khối u và khâu lại. Phương pháp này gây mất nhiều máu cho bệnh nhân, dễ gây biến chứng và đặc biệt, bệnh nhân phải chịu thương tổn với 1 tỉ lệ nhất định. Giờ đây, nhờ vào hệ thống dao gamma, bệnh nhân không cần phải mổ mở, những biến chứng, nguy cơ do khối u gây ra không còn, thời gian ở lại bệnh viện ngắn.

Vậy phương pháp phẫu thuật bằng bức xạ gamma tập trung, hay còn gọi là xạ phẫu gamma knife (dao gamma) là gì? Và khi nào áp dụng xạ phẫu? Hãy cùng Cổng thông tin sức khỏe AloBacsi gặp gỡ BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh - Trưởng khoa Ung bướu và Y học hạt nhân, Bệnh viện Nhân dân 115 để cùng giải đáp những thắc mắc này nhé!

1. Để giúp bạn đọc có cái nhìn tổng quan về xạ phẫu gamma knife, BS có thể cho biết sơ lược về lịch sử của phương pháp này? Tại Việt Nam, gamma knife được triển khai từ khi nào, ở những bệnh viện nào ạ?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Trước đây, một bệnh nhân không may mắc bệnh lý về u não, u màng não, u tuyến yên hoặc những bệnh nhân bị dị dạng mạch máu não, đặc biệt những bệnh nhân bị u dây thần kinh số 8 hay đau dây thần kinh số 5. Những trường hợp này cần có những biện pháp can thiệp xâm lấn, bao gồm phẫu thuật mổ mở, phẫu thuật mổ nội soi, phẫu thuật bằng robot,...

Tuy nhiên, biện pháp phẫu thuật nào cũng có thể để lại các biến chứng do cuộc phẫu thuật gây ra với mức độ thương tổn ở hệ thống não hoặc hệ thống thần kinh, ít hay nhiều sẽ tùy thuộc vào phương pháp phẫu thuật nào.

Với đà phát triển của khoa học kỹ thuật, hiện tại có rất nhiều các phương tiện có thể hỗ trợ, giúp đỡ cho bệnh nhân điều trị khối u trên tiêu chí càng mở rộng phạm vị xâm lấn càng tốt. Vì vậy, hệ thống gamma knife đã được ra đời.

Sơ lược về lịch sử của phương pháp này, Năm 1951, giáo sư Lars Leksell là người Thụy Điển giới hiệu khái niệm “tia xạ định vị” dùng nhiều chùm tia năng lượng cao phá hủy mô đích mà bảo đảm an toàn cho mô lành xung quanh. Vì thế, gamma knife là phương tiện điều trị được sử dụng đầu tiên và dùng những tia bức xạ tập trung để điều trị khối u, đặc biệt là u não.

Năm 1967, dựa vào phát minh Lars Leksell các công ty thiết bị y tế sản xuất ra máy gamma knife sử dụng bằng nguồn phóng xạ Cobalt 201 có hệ thống kiểm tra, định vị và thao tác bằng phần mềm vi tính chuyên dụng, có thể đạt được độ chính xác tuyệt đối (chính xác tới 0,1mm).

Năm 1968, gamma knife được Đại học Uppsala đưa vào điều trị. Năm 1975, bệnh viện Karolinska đưa vào sử dụng. Nhưng đến năm 1980 mới được triển khai ở Argentina và Vương quốc Anh. Năm 1993 trở đi được sử dụng rộng rãi trên toàn thế giới.

Tại Việt Nam, năm 2005, Bệnh viện Trung ương Huế triển khai máy gamma knife đầu tiên. Tuy nhiên, vào thời điểm này, gamma knife ở đây là một dạng biến thể dùng để sử dụng cho hệ thống toàn thân, vì vậy, bộc lộ nhiều nhược điểm, sau đó đã không được sử dụng điều trị.

Năm 2006, Bệnh viện Chợ Rẫy lần đầu tiên đưa hệ thống gamma knife vào điều trị. Gần đây nhất, năm 2011, Bệnh viện Nhân dân 115 triển khai hệ thống dao gamma “quay” đầu tiên tại Việt Nam.

Hệ thống máy gamma knife quay là một trong 2 máy mới nhất, hiện đại nhất có mặt tại Việt Nam, một ở BV Bạch Mai và một ở BV Nhân dân 115.

2. Xạ phẫu gamma knife là một trong những phương pháp điều trị u não không mới nhưng dường như vẫn chưa được nhiều người biết đến. Xin BS cho biết tại sao gamma knife được gọi là “xạ phẫu”? Kỹ thuật này tác động đến khối u như thế nào ạ?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Gamma knife là phương tiện điều trị sử dụng bức xạ gamma tập trung, hội tụ chính xác chùm tia gamma năng lượng cao để tiêu diệt khối u não. Chùm tia gamma hội tụ vào tổn thương, không làm hại mô lành. Lúc này tia gamma đóng vai trò như “con dao mổ” diệt khối u mà không cần mở hộp sọ nên được gọi là “xạ phẫu” hoặc “xạ trị nhắm trúng đích” ở vùng có khối u ở trên não.

Gamma knife dùng bức xạ gamma có năng lượng cao sẽ bẻ gãy trực tiếp liên kết DNA của tế bào u, làm tế bào u chết đi, không thể phân chia hay phát triển. Ngoài ra tia gamma tác dụng gián tiếp lên phân tử nước H2O trong u, tạo ra các phân tử oxy hóa tự do, các gốc oxy hóa này sẽ tiêu diệt tế bào u còn lại.

Kỹ thuật này tập trung lượng phóng xạ ở mức độ cao nhằm tác động vào trong khối u để bắn phá, tiêu hủy khối u bằng tia gamma. Đây vừa là mục tiêu, vừa là mục đích điều trị khối u mà không cần mở hộp sọ hay sử dụng các kỹ thuật xâm lấn khác

3. Những trường hợp nào bệnh nhân có u não được chỉ định xạ phẫu gamma knife, thưa BS? Ngoài u não thì gamma knife có thể áp dụng cho những bệnh lý nào ạ?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Trước đây, tại Bệnh viện Chợ Rẫy, gamma knife được chỉ định trong những trường hợp u màng não, u tuyến yên,... Nhưng về sau, nhờ tính ưu việt của tia gamma knife, đặc biệt hệ thống gamma knife quay của Bệnh viện Nhân dân 115 hiện tại ngoài việc điều trị các u màng não thì có thể sử dụng trong những trường hợp như u bao dây thần kinh sọ (V, VII, VIII), u tuyến yên, u tuyến tùng, u não tế bào hình sao độ 1, những trường hợp ung thư di căn từ 1 đến 3 ổ, ổ nhỏ dưới 3cm. Thậm chí có thể điều trị cho bệnh nhân bị ung thư di căn trên 5 ổ.

Ngoài u não, dao gamma có thể điều trị 1 số bệnh lý khác như: dị dạng thông động tĩnh mạch máu (AVM), u mạch hang ở não (Cavernoma), trong những trường hợp đau dây thần kinh V đã được điều trị bằng các biện pháp, thậm chí cả những biện pháp ngoại khoa như đốt, tiêm nước nóng hay tiêm cồn nhưng bệnh không có dấu hiệu tiến triển sẽ được chỉ định điều trị gamma knife. Ngoài ra còn triển khai dò màng cứng xoang hang gián tiếp ở những bệnh nhân bị bệnh lý này nhưng không phẫu thuật được.

4. Giữa mổ hở kinh điển phải mở sọ và xạ phẫu gamma knife để loại bỏ u não, hai phương pháp này có ưu và nhược điểm như thế nào, xin BS đưa ra một vài so sánh?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Phẫu thuật hở u não kinh điển: lấy trực tiếp u não ra khỏi cơ thể nhanh chóng, biết được chính xác loại tế bào u não. Phẫu thuật lấy u nhanh chóng giải quyết tình trạng u xâm lấn, tăng áp lực sọ não, phù não.

Tuy nhiên, phương pháp mổ hở có nhiều khó khăn: gây mất máu nhiều, gia tăng tình trạng nhiễm trùng thần kinh trung ương, tai biến tổn thương nhu mô não lành xung quanh, mổ hở không thể tiếp cận tổn thương ở vị trí sâu.

Ngoài ra mổ hở, bệnh nhân phải được gây mê kéo dài, ảnh hưởng sức khỏe bệnh nhân. Đồng thời, nằm viện lâu dẫn theo chi phí lớn, gia tăng bệnh cơ hội như nhiễm trùng bệnh viện, các bệnh lý về huyết khối mạch máu.

Vì vậy, hệ thống gamma knife đã khắc phục được một số nhược điểm của phẫu thuật mổ hở gây ra. Một số ưu điểm của dao gamma như: tiêu diệt u não hay dị dạng mạch máu não nằm vị trí sâu, nhỏ mà mổ mở không tiếp cận được như vùng trung tâm hay thân não,...

Gamma knife điều trị mang tính tập trung nên ít tổn thương những mô lành xung quanh. Qua đó, bảo tồn được các vùng não chức năng, giảm nguy cơ liệt nửa người hay liệt các vùng thần kinh, loạn tâm thần kinh.

Xạ phẫu gamma knife giúp bệnh nhân tránh được nguy cơ mất máu, nhiễm trùng thần kinh trung ương. Và bệnh nhân không phải nằm viện lâu, phục hồi nhanh, tỉnh táo ăn uống sinh hoạt gần như bình thường. Bệnh nhân không phải cạo tóc, không để lại sẹo mổ lớn, giữ lại thẩm mỹ cho bệnh nhân.

Tuy nhiên, xạ phẫu có vài nhược điểm sau: máy gamma knife không sẵn có và chi phí khá đắt. Hiện nay, tại Việt Nam chỉ có 3 trung tâm có dùng dao gamma. Hơn nữa, để sử dụng được dao gamma cần đầu tư hệ thống MRI, CT để những hệ thống này vận hành xung quanh gamma knife, giúp xác định tổn thương trước khi điều trị.

Đồng thời, vận hành máy gamma knife cần nhân lực y tế có kỹ thuật cao, được đào tạo chuyên môn. Và chi phí điều trị còn cao so với mặt bằng thu nhập Việt Nam. Vì vậy, chỉ áp dụng trên một số trường hợp được chỉ định nhất định. Gamma knife còn 1 nhược điểm là chúng chỉ ứng dụng trong u, tổn thương nhỏ lý tưởng dưới 3cm, tối đa 5cm.

Vận hành máy gamma knife cần nhân lực y tế có kỹ thuật cao, được đào tạo chuyên môn

5. Và giữa can thiệp DSA và xạ phẫu gamma knife để xử lý dị dạng động mạch máu não, hai phương pháp này có ưu - nhược điểm gì, thưa BS?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

DSA can thiệp nội mạch có thể tắc nhanh chóng mạch máu nuôi khối dị dạng, có hiệu quả thuyên tắc tức thời. Ngoài ra DSA tắc mạch giúp làm giảm thể tích khối dị dạng để có thể tiến hành phẫu thuật hay xạ gamma knife.

Tuy nhiên bất lợi của DSA là không thể thuyên tắc hết khối AVM nếu kích thước lớn hơn 1cm. DSA không can thiệp được AVM có mạch máu nuôi nhỏ, ngoằn ngoèo. Ngoài ra DSA can thiệp vẫn xâm lấn cơ thể, đưa dụng cụ vào động mạch. Bệnh nhân phải trải qua gây tê, mê, vẫn có nguy cơ nhiễm trùng, chảy máu, vẫn lưu lại bệnh viện 2-3 ngày. Đơn vị can thiệp DSA thường trang chỉ trang bị ở bệnh viện tuyến trên, trung tâm.

Xạ gamma knife đã được chứng minh có tác dụng điều trị AVM.

Ưu điểm:

+ Có thể sử dụng điều trị mọi dạng AVM kích thước dưới 5cm: AVM có mạch nuôi nhỏ ngoằn nghèo, AVM vị trí khó nằm sâu trong não.

+ Điều trị gamma knife không xâm lấn cơ thể

+ Thời gian nằm viện ngắn 1-2 ngày, không có nguy cơ chảy máu, nhiễm trùng.

Tuy nhiên bất lợi của gamma knife: không thể điều trị AVM lớn nếu quá 5cm. Không có tác dụng thuyên tắc ngay lập tức, thời gian hiệu quả 1-3 năm. Máy gamma knife không sẵn có, ở Việt Nam chỉ có 3 trung tâm, chi phí cao.

6. Xin BS cho biết, bệnh nhân được chuẩn bị như thế nào trước khi tiến hành điều trị gamma knife? Có cần nhịn ăn từ đêm hôm trước không ạ?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Để chuẩn bị cho một bệnh nhân trước ngày xạ phẫu, thông thường bác sĩ sẽ làm công tác giải thích cho bệnh nhân về vai trò của gamma knife, tác dụng của gamma knife, hiệu quả của việc điều trị. Đặc biệt bác sĩ cũng nêu ra một vài biến chứng có thể xảy ra với bệnh nhân để cho bệnh nhân cảm nhận và chuẩn bị tinh thần tiếp nhận đối với những biến chứng đó. Tuy nhiên, tỉ lệ biến chứng do gamma knife thường rất ít.

Để chuẩn bị xạ phẫu gamma knife, bệnh nhân không cần cạo tóc cũng như nhịn ăn nhịn uống, sáng ngày hôm sau vẫn có thể ăn uống bình thường trước khi điều trị.

Sau khi bệnh nhân được chụp CT mô phỏng và định vị vị trí khối u, bệnh nhân sẽ được cố định bằng một khung sắt trước khi đưa vào máy Gamma quay.

7. Thời gian tiến hành một ca điều trị gamma knife thường là bao lâu? Bệnh nhân có bị nhiễm xạ không, có gặp khó chịu gì trong và sau khi điều trị, thưa BS?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Thông thường từ khi tiếp nhận bệnh nhân, việc đầu tiên bác sĩ sẽ khám, có chỉ định để bắt khung lên đầu bệnh nhân, sau đó đưa vào hệ thống MRI làm mô phỏng.

Sau khi mô phỏng, các bác sĩ và kỹ sư sẽ ngồi cùng với nhau để tính liều rồi mới đưa bệnh nhân vào phòng gamma knife. Sau 45 phút đến 1 giờ, bệnh nhân sẽ điều trị gamma knife và ra khỏi phòng, tháo khung và nằm ở phòng hậu phẫu trong vòng 2-3 giờ, sau đó có thể xuất viện.

Tóm lại, một bệnh nhân từ khi bắt đầu làm gamma knife cho đến khi bệnh nhân xuất viện chỉ trong ngày, từ sáng tới chiều bệnh nhân sẽ được xuất viện.

Thông thường bệnh nhân chỉ bị nhiễm phóng xạ trong quá trình điều trị, sau điều trị tình trạng nhiễm xạ không còn nữa. Chúng ta không nên quá lo sợ khi thân nhân tiếp cận với bệnh nhân vừa mới được điều trị gamma knife. Khi ra khỏi phòng bệnh nhân không nên sợ sệt về việc nhiễm tia xạ gamma knife.

8. Sau điều trị gamma knife, bệnh nhân có cần cách ly không? Thời gian nằm viện là bao lâu ạ?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Thông thường sau khi tiếp nhận bệnh nhân, chẩn đoán bệnh và có chỉ định điều trị gamma knife thì bác sĩ sẽ lên chương trình điều trị gamma knife.

Ngày hôm trước khi điều trị, bác sĩ sẽ cho bệnh nhân làm các xét nghiệm tiền phẫu tìm kiếm các bệnh lý nội khoa, bệnh lý mạn tính khác có thể gây những nguy cơ trong quá trình điều trị gamma knife. Nếu bệnh nhân thỏa đủ những các điều kiện thì bác sĩ sẽ cho bệnh nhân thực hiện điều trị vào ngày hôm sau.

Khi điều trị gamma knife, bệnh nhân sẽ được về trong ngày, uống thuốc như thuốc chống phù não, giảm đau… giúp cho bệnh nhân an định thần kinh hơn sau quá trình điều trị.

Hệ thống xạ phẫu của dao gamma quay sử dụng bộ điều khiển đồng tâm (isocenter) được tạo bởi 30 nguồn phóng xạ Co-60. Nó bao gồm các ống định hướng, nguồn phóng xạ được sắp xếp tạo nên khuôn hình tròn không đối xứng. Bán cầu bên ngoài bao gồm các ống định hướng và những lá chắn có các kích cỡ khác nhau. Cả hệ thống đó (cả nguồn và ống cố định) quay đồng thời quanh đầu bệnh nhân trong khung máy với tốc độ từ 2 - 4 vòng/phút.

9. Hiệu quả điều trị của gamma knife chưa thể hiện ngay lập tức, vậy thì việc theo dõi tiếp tục được tiến hành như thế nào, tại các mốc thời gian nào ạ? Nếu khối u chưa biến mất thì các BS sẽ làm gì?

Do điều trị gamma knife là điều trị không xâm lấn nên tác dụng của điều trị gamma knife không giống tác dụng của điều trị phẫu thuật mổ mở. Vì khi phẫu thuật mổ mở có thể mở hộp sọ lấy khối u ra khỏi bệnh nhân và khối u mất liền ngay lúc đó.

Tuy nhiên, chúng ta biết gamma knife bắn phá hủy bỏ khối u làm cho tế bào khối u sẽ không còn phát triển được nữa. Như vậy, thời gian để tác động vào khối u có thể mất 6 - 12 tháng, thậm chí có những trường hợp mất 18 tháng sau khối u mới có thể tiêu biến được.

Kể cả những trường hợp AVM, chúng ta chỉ nhìn thấy tác dụng sau 1-3 năm.

Nhưng trước mắt bệnh nhân không cần phải mổ mở, những biến chứng, nguy cơ do khối u gây ra không còn khi chúng ta can thiệp bằng gamma knife.

Về hình ảnh học của khối u, hình học vị trí của dị dạng không thể mất liền ngay tức thì sau khi được điều trị gamma knife mà cần phải có thời gian như đã nêu trên. Thường sau khi điều trị xong, bác sĩ sẽ hẹn lịch tái khám cho bệnh nhân để có thời gian theo dõi về sự thoái triển của khối u cho chính xác.

Sau 2 năm kiểm tra lại, có những trường hợp khối u vẫn còn hay nhỏ đi không đáng kể, bác sĩ sẽ báo với bệnh nhân để bổ sung thêm 1 lần điều trị gamma knife nữa.

10. Cho tới nay, tại Bệnh viện Nhân dân 115 đã điều trị cho khoảng bao nhiêu bệnh nhân bằng phương pháp gamma knife ạ? BS đánh giá thế nào về hiệu quả của phương pháp này trên thực tế những năm qua?

Về hiệu quả của xạ phẫu gamma knife, đây là phương pháp điều trị tiên tiến nhất trên thế giới. Các trung tâm thần kinh của một số nước tiên tiến trên thế giới đã đặt hệ thống điều trị gamma knife. Chúng ta có thể thấy rõ ràng xạ phẫu gamma knife đem lại hiệu quả đáng kể với bệnh nhân bị các bệnh lý về thần kinh.

Trung tâm Ung bướu và Y học hạt nhân của Bệnh viện Nhân dân 115 mặc dù mới ra đời năm 2011 nhưng cho tới nay, bệnh viện đã điều trị gần 2500 ca xạ phẫu gamma knife. Khi tổng kết lại, chúng tôi thấy được rằng, ưu điểm phương pháp này là giải quyết được cho bệnh nhân sớm các bệnh lý và về trong ngày.

Đứng về mặt tâm lý, bệnh nhân rất an tâm, rất thoải mái với điều trị này giống như một chuyến du ngoạn, tham qua bệnh viện xong rồi về mà đã được xử lý khối u.

~~~~~~~~~